سندروم X شکننده

سندروم X شکننده (Fragile X syndrome یا به اختصار “FXS” هم بیان می‌شود)، یک بیماری ژنتیکی است که به‌دلیل گسترش غیرعادی سه نوکلئوتید “CGG” در جایگاه ژن “FMR1 Xq27.3” رخ می‌دهد. بخشی از DNA به نام «تکرار سه‌گانه یاCGG» در حالت طبیعی 5 تا 40بار در ژن “FMR1” تکرار می‌شود. اما در افراد مبتلا به سندروم X شکننده، این تکرار به ٢٠٠بار نیز میرسد در نتیجه بخش غیرعادی گسترش می‌یابد و منجربه ایجاد یک ناحیه هایپرمتیله در پروموتر ژن شده و درنهایت سبب خاموش‌شدن ژن FMR1 می‌شود و سطح بیان “FMRP”، (پروتئینی که در شکل‌پذیری و بلوغ سیناپسی دخیل است) را کاهش می‌دهد. ازدست‌دادن یا کمبود این پروتئین عملکرد سیستم عصبی را دچار اختلال کرده و فرد به سندروم X شکننده  مبتلا می‌شود.

عوامل موثر بر میزان ساخت پروتئین FMRP

• اندازه جهش: در برخی افراد تعداد تکرار CGG کمتری در ژن FMR1 خود دارند. این موضوع باعث می‌‌شود که بدن همچنان قادر به ساخت تعدادی از پروتئین‌ها باشد. در نتیجه این اتفاق، پروتئین‌‌ها بیشتر دردسترس قرار می‌‌گیرند و این امر باعث خفیف‌‌تر شدن علائم می‌‌شود.
• تعداد سلول‌هایی که دارای جهش هستند: برخی از سلول‌ها ممکن است دارای جهش ژن FMR1 باشند. درحالی‌که برخی دیگر فاقد این جهش هستند. اگر اکثر سلول‌های بدن دارای جهش در این ژن باشند، ممکن است در فرد علائمی از ابتلا به این سندروم از خود بروز دهد  و اگر فقط برخی سلول‌ها دارای جهش در این ژن باشند، ممکن است فرد اصلا علائمی از خود نشان ندهد و یا علائم خفیفی داشته باشد.
• جنس: زنان دارای دو کروموزوم X هستند. درحالیکه مردان فقط یک کروموزوم X دارند. اگر ژن FMR1 در زنان روی یکی از کروموزوم‌های X دچار جهش شود، این احتمال وجود دارد که روی کروموزوم دیگر این ژن دچار جهش نشود. حتی اگر این ژن در جنس ماده دچار جهش بسیار بزرگی شده باشد، بدن می‌تواند حداقل مقدار پروتئین “FMR” را بسازد که این امر موجب بروز علائم خفیف‌تر در فرد می‌شود.

علائم سندروم X شکننده

اختلالات هوش:

• مشکل در یادگیری
• IQ پایین
• تاخیر در کسب مهارت‌هایی همچون یادگیری و درک زبان، روابط اجتماعی، ابراز احساسات و حل مسئله
• تاخیر در تکامل ارتباطات غیرکلامی
• مشکلات ریاضی

اختلالات ذهنی:

• اضطراب
• افسردگی
• رفتارهای وسواسی_اجباری

علائم فیزیکی:

• صورت باریک و کشیده
• پیشانی بزرگ
• فک بزرگ
• پوست نرم
• گوش بزرگ
• چشم‌های کشیده تنبل
• انگشتان دومفصلی یا بسیار انعطاف‌پذیر
• کف پای صاف
• بیضه‌های بزرگ (بعد از بلوغ)
• کام‌ مرتفع و خمیده
• تون پایین عضلانی

علائم رفتاری:

• بیش‌فعالی
• اضطراب جمعی و خجالتی بودن
• گاز گرفتن دست
• ارتباط چشمی بد
• حساسیت به جمعیت زیاد، لمس، صدا غذا و بافت اشیاع
• سختی در رفتارهای اجتماعی
• علائم کمتر شایع:
• صرع
• اختلالات خواب (۳۰٪ بیماران)
• خشم و برانگیختگی
• آسیب‌زدن به خود
• چاقی

آزمایشات تشخیصی

اولین آزمایش ژنتیکی تشخیصی برای سندروم X شکننده (FXS) شامل بررسی کروموزوم X زیر میکروسکوپ بود. این آزمایش برای شناسایی مردان مبتلا به سندروم X شکننده به‌نسبت دقیق بود، اما نمی‌توانست زنان مبتلا به سندروم X شکننده یا ناقلین پیش‌جهش را به‌طور دقیق شناسایی کند.

در دهه 1990، فن‌آوری‌های آزمایش ژنتیک توسعه پیدا کردند و ژن خاص مرتبط با سندرم X شکننده  FMR1  کشف شد. از آن زمان، آزمایش “DNA Fragile X” که دقت بالایی دارد، به‌طور گسترده برای شناسایی افراد با انواع انبساط‌های مکرر در ژن FMR1 مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای تشخیص اختلالات مرتبط با X شکننده از دو تکنیک اصلی آزمایش استفاده می‌شود:

• واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR): این تکنیک می‌تواند اندازه بخش تکراری ژن FMR1، ازجمله تکرار CGG را در محدوده طبیعی، متوسط، پیش‌جهش و جهش کامل شناسایی کند.

• تجزیه‌وتحلیل ساترن بلات: برای جهش‌های کامل، آزمایشگاه‌ها معمولاً از تجزیه‌و‌تحلیل ساترن بلات استفاده کرده تا متیله‌بودن ژن (تغییر شیمیایی‌ای که از تولید پروتئین طبیعی خود به نام FMRP جلوگیری می‌کند) را تأیید کنند.

آزمایشات مربوط به دوران بارداری:

• آمنیوسنتز: پزشکان نمونه‌ای از مایع آمنیوتیک را برای بررسی تغییر ژن FMR1 مورد مطالعه قرار می‌دهند‌.
• نمونه‌برداری از پرزهای کوریون :(CVS)پزشکان نمونه‌ای از سلول‌های جفت را برای بررسی ژن FMR1 آزمایش می‌کنند.

پس از تولد کودک، آزمایش خون می‌تواند سندرم X شکننده را تشخیص دهد.

راه‌های درمان

گفتار درمانی، كار درمانی و رفتار درمانی براي رفع بسياری از مشکلات رفتاری و مسائل شناختی ناشی از سندروم X شكننده، می‌تواند مفید واقع شود.

داروهایی که به‌طور معمول برای اختلالات رفتاری، مانند اختلال نقص توجه (ADD) یا اضطراب تجویز می‌شوند، ممکن ‌است برای درمان علائم سندروم X شکننده نیز تجویز شوند. این داروها عبارت‌اند از:

• برای تشنج یا بی‌ثباتی خلق‌وخو: کربنات لیتیوم، گاباپنتین؛
• برای بیش‌فعالی: متیل فنیدات، دکستروآمفتامین، نلافاکسین، نفازودون؛
• برای پرخاشگری یا اختلال وسواس فکری اجباری: فلوکستین، سرترالین، سیتالوپرام؛
• برای مشکلات خواب: ترازودون، ملاتونین.

درمان‌های استاندارد

درواقع با وجود اینکه درحال‌حاضر هیچ دارویی نمی‌تواند سندروم X شکننده را به‌طور کامل درمان کند، درمان‌هایی هستند که می‌توانند زندگی افراد مبتلا و خانواده‌هایشان را بهبود دهند. این نوع درمان‌ها به بیمار کمک می‌کنند تا راحت‌تر یاد بگیرد و رفتارهای مشکل‌ساز را بهتر مدیریت کند. به‌عنوان مثال:

• آموزش ویژه برای کمک به یادگیری (IEP و 504، برنامه های آموزشی‌ هستند که مدارس را در ارائه پشتیبانی راهنمایی می‌کنند)
• گفتار‌درمانی
• کاردرمانی برای تسهیل انجام کارهای روزانه
• رفتار درمانی
• سایر درمان‌ها ممکن است به علائم خاص فرد مبتلا بستگی داشته باشد.

جمع‌بندی

سندروم X شکننده، یک اختلال ارثی مرتبط با کروزوم X است. تشخیص هرچه زودتر بیماران مبتلا برای ارائه مداخلات اولیه و مراقبت‌های حمایتی (به‌عنوان مثال، درمان رشدی خاص و برنامه آموزش فردی) با آموزش صحیح‌‌، حمایت اطرافیان و پزشک مناسب بسیار حائز اهمیت است. همچنین مشاوره ژنتیک برای افراد مبتلا و خانواده‌هایشان توصیه می‌شود تا بتوانند از درمانی مخصوص خود بهره‌مند شوند.

نویسندگان: کوثر حاجی‌پور، یاسمن اسمی

مترجمان: سیده فاطمه علوی، پانیذ وحدانی، مبینا مهراندوئی مهابادی، هما صباغ‌زاده، زهرا ترابی، ساقی قاسمی

منابع

منبع 1

منبع 2

منبع 3

منبع 4

منبع 5

تهیـه‌شـده در آکـــادمـی ژنـــتیـــک ایــران

همچنین بخوانید: سندروم_تریزومی18_(ادواردز)