فهرست مطالب
بیماری تای‌ساکس چیست؟
در ابتدا این بیماری باید گفت، از یک بیماری در تبار یهودیان اشکنازی (اروپای شرقی و مرکزی) در نظر گرفته می‌شد. مشاوره اجتماعی و غربالگری شیوع این بیمار را در این جمعیت‌ها کاهش داد.
بیماری تای‌ساکس که یک اختلال ژنتیکی نادر است، از والدین به فرزندان منتقل می‌شود. این بیماری به‌دلیل عدم وجود آنزیمی که به تجزیه مواد چرب کمک می‌کند، ایجاد می‌شود. این مواد چرب که به اسم «گانگلیوزید» شناخته می‌شوند، باعث تجمع سموم در مغز و نخاع شده و بر عملکرد سلول‌های عصبی تأثیر می‌گذارند.
همان‌طور که گفتیم بیماری تای‌ساکس (Tay Sachs disease) یک اختلال نادر و تخریب‌کننده عصبی است که به‌دلیل کمبود یک آنزیم (هگزوزامینیدازA) منجربه تجمع بیش‌ازحد برخی چربی‌ها (لیپیدها) معروف به گانگلیوزیدها در مغز و سلول‌های عصبی می‌شود. این تجمع غیرطبیعی گانگلیوزیدها منجربه اختلال پیشرونده سیستم عصبی مرکزی می‌شود. بیماری تای‌ساکس به‌عنوان یک بیماری ذخیره لیزوزومی نیز شناخته می‌شود. لیزوزوم‌ها واحدهای گوارشی در سلول‌ها هستند. آنزیم‌های درون لیزوزوم‌ها؛ موادمغذی ازجمله کربوهیدرات‌های پیچیده و چربی‌ها (مانند گلیکواسفنگولیپیدها) را تجزیه یا هضم می‌کنند.
زمانی‌که یکی از آنزیم‌های لیزوزومی (مانند هگزوزامینیداز A) از بین برود یا خنثی شود، گلیکواسفنگولیپیدها در لیزوزوم شروع به تجمع می‌کنند. اگر این مواد بیش از حد در لیزوزوم وجود داشته باشد، سلول‌های سیستم عصبی تحلیل می‌روند، می‌میرند و یک پاسخ التهابی ایجاد می‌کند که باعث ایجاد آسیب به بافت اطراف می‌شود.
بیماری تای‌ساکس به اسم های زیر نیز شناخته می‌شود:
- “HEXA deficiency”
- “hexosaminidase A deficiency”
- “TSD”
- “GM2 gangliosidosis, type 1”
- “hexoaminidase alpha-subunit deficiency (variant B)”
- “B variant GM2 gangliosidosis”
- “sphingolipidosis, Tay-Sachs”
شایع‌ترین شکل بیماری تای ساکس، در نوزادی است که می‌تواند در 3 تا 6ماهگی به صورت کاهش بینایی و کاهش رشد طبیعی نوزاد ظاهر شود و در نهایت منجربه ازدستدادن تدریجی مهارت‌هایی که قبلا یادگرفتن مانند چرخیدن، نشستن و خزیدن شود.
نوزادان مبتلا به این بیماری نسبت‌به صداهای بلند، واکنش‌های شدید دارند. با پیشرفت بیماری، کودکان مبتلا به بیماری تای‌ساکس دچار انقباضات غیرارادی عضلانی (پرش های میوکلونیک)، تشنج، مشکل در بلع (دیسفاژی)، کاهش بینایی و شنوایی و ناتوانی ذهنی می‌شوند و مشخصه این اختلال یک ناهنجاری چشمی به نام لکه قرمز گیلاسی است که با معاینه چشم مشخص می‌شود. متأسفانه، کودکان مبتلا به این عارضه معمولا بیش از 5سال عمر نمی‌کنند.
دو شکل دیگری از این بیماری، که یکی از حدود سن 5سالگی شروع می‌شود به اسم تای‌ساکس نوجوانی و شکل بزرگسالی آن به اسم تای‌ساکس دیررس شناخته می‌شوند. علائم بیماری تای ساکس نوجوانی از 5سالگی تا اواخر نوجوانی ظاهر می‌شود و نوع بزرگسالی آن در سنین بالاتر علائم را نشان می‌دهد. افراد مبتلا به هر یک از این اشکال معمولا علائم و نشانه‌های خفیف‌تر و متغیرتری نسبت‌به افراد مبتلا به نوع نوزادی دارند. ویژگی‌های مشخصه بیماری تای‌ساکس در نوجوانی و دیررس شامل ضعف عضلانی، ازدستدادن هماهنگی عضلات (آتاکسی)، مشکلات گفتاری و مشکلات روانی است.
این علائم و نشانه‌ها در میان افرادی که اشکال دیررس بیماری تای‌ساکس دارند، بسیار متفاوت است. زمان شروع بیماری به میزان باقی‌ماندن آنزیم‌های مربوطه بستگی دارد.
علائم بیماری تای‌ساکس
علائم بیماری تای ساکس در شکل نوزادی؛
نوزادان ممکن است در بدو تولد کاملا سالم به نظر برسند. علائم اولیه معمولا بین 3 تا 6ماهگی ایجاد می‌شوند. در این زمان، والدین ممکن است متوجه شوند که رشد فرزندشان کند می‌شود و ماهیچه‌های آن تحلیل می‌رود. با گذشت زمان، این بیماری علائم بیشتری را در نوزادان ایجاد می‌کند، ازجمله؛
- ازدستدادن مهارت‌های حرکتی مانند چرخیدن، نشستن و خزیدن (تکان‌های میوکلونیک)؛
- واکنش بسیار شدید به صداهای بلند (حساسیت آکوستیک)؛
- مشکل در تمرکز روی اشیا یا دنبال‌کردن آن‌ها با چشم؛
- لکه‌های قرمز گیلاسی که با معاینه چشم قابل تشخیص هستند در چشم ها.
علائم بیماری تای‌ساکس در سن 2سالگی؛
اکثر کودکان مبتلا به تای‌ساکس دچار مشکلات جدی‌تری می‌شوند. مانند؛
- مشکلات بلع و تنفس که بدتر می‌شوند؛
- تشنج؛
- ازدستدادن عملکرد ذهنی، شنوایی و بینایی؛
- فلج.
علائم بیماری تای‌ساکس در سن 3سالگی؛
تغییرات قابل‌مشاهده کمی در کودکان مبتلا به تای‌ساکس مشاهده می‌شود، اما سیستم عصبی آن‌ها همچنان بدتر می‌شود. از عوارض تهدیدکننده زندگی مانند «پنومونی آسپیراسیون» که منجربه نارسایی تنفسی می‌شود، در سن 3 تا 5سالگی شروع می‌شود و اغلب نوزادان مبتلا به تای‌ساکس تا سن 5سالگی می‌میرند.
علائم بیماری تای‌ساکس در شکل نوجوانی؛
شروع بیماری تای‌ساکس نوجوانان، بین 2 تا 10سالگی باشد و عوارض منجربه مرگ در 15سالگی رخ می‌دهد. علائم آن به شرح زیر است؛
- دست‌وپا چلفتی و ناهماهنگی (عدم تعادل در حرکات – آتاکسی)؛
- کاهش مهارت گفتاری، مهارت‌های زندگی و توانایی‌های فکری؛
- احتمال ابتلا به لکه قرمز گیلاسی – آتروفی بینایی.
علائم بیماری تای‌ساکس در شکل بزرگسالی (دیررس)؛
ظاهرشدن علائم بیماری تای‌ساکس دیررس بسیار متفاوت است. شروع بیماری ممکن است از اواخر نوجوانی تا هر زمانی در بزرگسالی باشد. این تفاوت نیز ممکن است در اعضای یک خانواده نیز رخ دهد؛ مثلا در یک خانواده مبتلا یک فرد در دهه 20سالگی علائم را بروز دهد، درحالی‌که فرد دیگری علائم را خفیف‌تر و در دهه 60 یا 70سالگی نشان دهد. علائم این بیماری؛
- ضعف و تحلیل عضلانی پیشرونده (آتروفی نوروژنیک (neurogenic atrophy))؛
- ناهماهنگی و دست‌وپا چلفتی به‌دلیل اختلال عملکرد مخچه ( آتاکسی (ataxia))؛
- مشکلات روانی (شیدایی، افسردگی حاد یا روان‌پریشی)؛
- انقباض عضلانی (فاسیکولاسیون ((fasciculation) ،گرفتگی، ضعف و تحلیل عضلانی؛
- مشکلات بلع (دیسفاژی (dysphagia))؛
- لرزش و تکلم پیشرونده (دیسرتری (dysarthria)).
همچنین بخوانید: همه چیز دربارۀ ژن و کروموزوم
چگونه بیماری تای‌ساکس ایجاد می‌شود؟
بیماری تای‌ساکس به‌عنوان یک بیماری اتوزومال مغلوب به ارث می‌رسد. اختلالات ژنتیکی مغلوب زمانی اتفاق می‌افتد که فردی دو نسخه از یک ژن غیرطبیعی را به ارث میبرد. اگر فردی یک نسخه طبیعی ژن را از یکی از والد و یک نسخه غیرطبیعی (جهش یافته) ژن را از والد دیگر به ارث ببرد، آن شخص ناقل بیماری خواهد بود اما به بیماری مبتلا نخواهد شد.
جهش در ژن زیرواحد «آلفا هگزوزامینیداز» (HEXA) در کروموزوم 15، باعث ایجاد تای‌ساکس می‌شود. در بدن انسان دو نسخه سالم از ژن “HEXA” وجود دارد که این ژن دستور تولید آنزیمی به اسم (هگزوزامینیدازA) یا “Hex-A” را می‌دهد. این آنزیم از تجمع یک ماده چرب به نام گانگلیوزید “GM2” در مغز و نخاع جلوگیری می‌کند. به ارث بردن دو نسخه جهش یافته از ژن HEXA (هوموزیگوت‌ها) باعث کمبود آنزیم هگزوزامینیداز A می‌شود که برای تجزیه “GM2-ganglioside” (یک‌گلیکوسفنگولیپید) در سلول ضروری است. عدم تجزیه GM2-ganglioside منجربه تجمع غیرطبیعی آن در مغز و سلول‌های عصبی می‌شود که در نهایت منجربه زوال تدریجی سیستم عصبی مرکزی می‌شود.
نوزادانی که با بیماری تای‌ساکس متولد می‌شوند دو نسخه معیوب از ژن HEXA را دارند در نتیجه در بدن آن‌ها هیچ آنزیم Hex-A وجود ندارد به همین علت این نوزادان بیمار می‌شوند. در بیماری تای‌ساکس نوجوانان و دیررس، فعالیت آنزیم هگزوزآمینیداز A کم، اما هنوز مقداری باقی‌مانده وجود دارد که توضیح می‌دهد که چرا این اختلالات ممکن است شدت کمتری داشته، در یک دوره پیشرفت کرده و سرعت کمتری نسبت‌به بیماری تای‌ساکس نوزادی دارند.
بیماری تای‌ساکس به یک نسبت زنان و مردان را درگیر می‌کند. میزان ناقلین این بیماری 1 به 250 – 300 هست.
تشخیص بیماری تای‌ساکس
تشخیص قبل از تولد نوزادان؛
در زنان باردار با انجام آزمایشات مربوطه مبتلا بودن یا نبودن نوزاد خود را بررسی کنند. اگر آزمایشات، Hex-A را نشان داد، نوزاد به بیماری تای‌ساکس مبتلا نیست. این آزمایشات عبارت‌انداز؛
- نمونه‌برداری از پرزهای کوریونی CVS؛
در هفته‌های 10 تا 12 بارداری، پزشک با سوزن از جفت نمونه‌برداری می‌کند.
- آمنیوسنتز (Amniocentesis)؛
- پزشک از مایع آمنیوتیکی نمونه‌برداری می‌کند.
تشخیص بعداز تولد نوزادان؛
- گرفتن شرح حال توسط پزشک؛
- انجام آزمایشات خونی برای بررسی آنزیم Hex-A؛
- معاینه چشم نوزاد برای بررسی وجود لکه قرمز گیلاسی.
شیوع بیماری تای‌ساکس
ناقلین این بیماری 50درصد شانس انتقال ژن معیوب را به فرزندان خود دارند. کودکی که یک ژن معیوب را به ارث میبرد مانند والدین ناقل تای‌ساکس است. اگر پدر و مادر هر دو ناقل باشند و فرزندشان ژن معیوب Hex-A را از هر یک از آن‌ها به ارث ببرد، کودک به بیماری تای‌ساکس مبتلا خواهد شد. هنگامی‌که والدین هر دو ناقل ژن معیوب تای‌ساکس باشند، هر کودک 25درصد شانس ابتلا به بیماری Tay-Sachs و 50درصد احتمال ناقل بودن دارد.
با این حال، یهودیان اروپای شرقی (اشکنازی) در معرض خطر بیشتری قرار دارند؛ تقریباً از هر 27 یهودی در ایالات متحده یک‌نفر ناقل ژن بیماری تای‌ساکس است. کانادایی‌های فرانسوی غیریهودی نیز شیوع بیشتری از تای‌ساکس دارند، ولی برای جمعیت عمومی از هر 250نفر یک نفر ناقل است.
درمان بیماری تای‌ساکس
هیچ درمان قطعی برای بیماری تای‌ساکس وجود ندارد. درواقع درمان‌های موجود، درمان‌های مدیریت علائم فرد مبتلا هست. برای درمان این بیماری نیاز به همکاری تیمی از متخصصان اطفال، متخصصان مغز و اعصاب، آسیب‌شناسان گفتار، متخصصان شنوایی، متخصصان چشم و… است.
گاهی اوقات، یک لوله تغذیه برای کمک به جلوگیری از ورود تصادفی غذا، مایع یا سایر مواد خارجی به ریه‌ها (آسپیراسیون) قرار می‌دهند. داروهای تشنج نیز در برخی افراد مبتلا به تای ساکس، استفاده می‌شود، اما ممکن است در همه افراد موثر نباشد. انجام مشاوره ژنتیک قبل از بارداری توصیه می‌شود. به‌تازگی روش‌های تحقیقاتی مورد توجه قرارگرفته است. درمانی برای جایگزینی آنزیم (ERT) برای اختلالات ذخیره‌سازی لیزوزومی در حال بررسی و توسعه است. در بیماری تای‌ساکس، درمان جایگزینی آنزیم، شامل جایگزینی هگزوزامینیدازA ازدست‌رفته یا کمبود آن است. ناتوانی در یافتن راهی برای انتقال آنزیم جایگزین (یک مولکول بزرگ) برای عبور از سد خونی_مغزی، این شیوه درمانی را مشکل روبه‌رو کرده‌است. این درمان شامل مولکول‌های بسیار کوچکی به نام چاپرون است که به آنزیم‌های هگزوزامینیدازA تازه سنتز شده، می‌چسبد. این فرایند باعث جلوگیری از تخریب و تجزیه غیرطبیعی هگزوزامینیدازA در داخل سلول‌ها می‌شود. به این صورت که به هگزوزامینیدازA اجازه می‌دهد تا فعالیت خود را برای مدت زمان طولانی‌تری انجام دهد. از دیگر روش‌های تحقیقاتی می‌توان به درمان کاهش سوبسترا اشاره کرد. در این شیوه درمانی، به دنبال کاهش بار کلی سوبسترا (گانگلیوزید) هستند. در بیماری تای‌ساکس برای کاهش سوبسترا لازم است که از طریق سد خونی_مغزی به سیستم عصبی مرکزی نفوذ شود.
ژن‌درمانی، روش تحقیقاتی محبوب که تحقیقات زیادی به وسیله آن انجام شده‌‌است. در ژن‌درمانی، ژن معیوب موجود در بیمار را با ژن طبیعی سالم جایگزین می‌کنند تا امکان تولید آنزیم فعال فراهم و از پیشرفت بیماری جلوگیری شود.
جمع‌بندی
بیماری تای‌ساکس موجب می‌شود تا افراد مبتلا به آن در هر سنی جان خود را ازدست‌بدهند. بیماری تای‌ساکس موجب تخریب سیستم عصبی و مغز می‌شود که غیر از کنترل‌کردن علائم بیماری، راه‌حل درمانی برای آن وجود ندارد. اگر در خانواده سابقۀ این بیماری را دارید یا عضو گروه پرخطر هستید و قصد بچه‌دارشدن دارید، پزشکان در این مواقع به‌طور جدی آزمایشات و مشاوره ژنتیکی را توصیه می‌کنند.
نویسنده: مهرشید موسویون
مترجم: نرمین عماری
ویراستار: فرشته حلمی
منابع:
تهیـه‌شـده در آکـــادمـی ژنـــتیـــک ایــران
