بیماری‌های زئونوز

با افزایش جهانگردی و امتحان کردن غذاهای گوناگون، شاهد ظهور بیماری‌هایی هستیم که از حیوان به انسان و یا برعکس از انسان به حیوان منتقل می‌شوند.

به چنین بیماری‌هایی که بین انسان و حیوان مشترک است و از طریق انواع مختلف پاتوژن‌ها مثل: باکتری، ویروس، قارچ و…، منتقل می‌شود، بیماری‌های زئونوز می‌گویند.

 بیماری‌های جدید انسانی که در دهه‌ها‌ی اخیر ظهور کرده‌اند، زئونوز هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به کووید19، ویروس‌های تب خونریزی دهنده، آربوویروس‌ها و ویروس‌های آنفولانزای A اشاره کرد.

انتقال این بیماری­ها فقط از طریق مصرف غذاهای پخته شده از حیوانات گوناگون نمی­باشد؛ بلکه با گسترش حیوانات خانگی و ارتباط بیشتر انسان­ها با حیوانات اهلی و یا وحشی در حیات وحش، مزارع، گاوداری، مرغ­داری و…، امکان ابتلا به بیماری‌های زئونوز شناخته شده و حتی ناشناخته بیشتر می­شود.

بیماری‌های زئونوز نه‌تنها در یک کشور بلکه در کل جهان از اهمیت بسیاری برخوردار هستند؛ چون چنین بیماری‌هایی می‌توانند موجب پاندمی‌های خطرناکی شوند؛ چون نه­ تنها به صورت مستقیم همانند آنفولانزا از حیوانات منتقل می­شوند، بلکه به­‌‌طور غیرمستقیم از طریق ناقل­‌هایی مثل پشه­‌ها که در تماس با حیوانات آلوده بودند نیز به انسان منتقل می­‌شود که به این نوع از انتقال، انتقال غیرمستقیم می­گویند.

کووید19 قابل لمس‌ترین پاندمی‌ای است که تمامی انسان‌ها آن را تجربه کرده‌اند و حتی عزیزانی را نیز از دست داده‌اند، بنابراین باید جهت پیشگیری از پاندمی‌های آینده که توسط بیماری‌های زئونوز ایجاد می‌شوند و همچنین مقابله با آن‌ها، آمادگی لازم را تمام کشورها داشته باشند.

بیماری‌های زئونوز، علاوه‌بر آلوده‌کردن انسان و دام‌های دیگر، غذاهای تولید شده توسط دام‌های آلوده را نیز به پاتوژن‌ها آغشته می‌کنند که این خود دلیل بسیار مهمی برای اقدام علیه این بیماری‌ها و تولید انواع واکسن‌ها جهت پیشگیری است، چون غذا جزو مهم‌ترین تولیدات بوده و هرگونه آلودگی به سرعت پخش خواهد شد.

البته تنها واکسیناسیون مهم نبوده؛ بلکه جلوگیری از وارد شدن چنین پاتوژن‌هایی به کشور نیز اهمیت بالایی دارد، هرچند که برخی از این بیماری‌ها از طریق حشرات منتقل می‌شوند و جلوگیری از ورود آن‌ها به این سادگی‌ها نیست.

علی‌رغم اهمیت بالای بیماری‌های زئونوز، همچنان بیماری‌های زیادی هستند که درمان مناسب و حتی واکسنی برای پیشگیری ندارند و نیاز به مطالعه‌ی بیشتر در حوزه‌ی میکروب­‌های عامل آن‌ها است.

انواع بیماری­های زئونوز:

بیماری­های زئونوز به دو نوع قدیمی و جدید طبقه­‌بندی می­شوند:

• طبقه­‌بندی جدید:

براساس این طبقه­‌بندیبیماری­های زئونوز را به گروه­‌های باکترایی، ویروسی، انگلی، قارچی و… تقسیم می‌کنند. بنابراین در نوع جدید طبقه­‌بندیفقط نوع عامل بیماری­زا مورد توجه می­باشد و هیچ توجه­‌ای به نحوه انتقال این بیماری نمی­شود.

• طبقه­‌بندی  قدیمی:

همانطور که خودتان هم ممکن است حدس زده باشید دراین نوع از طبقه­‌بندی بیشترین توجه به نحوه انتقال این بیماری از انسان به حیوان و یا برعکس انتقال آن از حیوان به انسان مورد توجه قرار می­‌گیرد. این تقسیم‌­بندی شامل گروه­‌های زیر می‌­باشد:

Anthropozoonosis:

 یا به عبارت ساده‌­تر بیماری­‌هایی که در حیوانات هستند و می‌­توانند به انسان منتقل شده و ایجاد بیماری کنند، همانند هاری.

Zooanthroponosis:

همیشه جان انسان در خطر نیست. گاهی نیز این بیماری از انسان به حیوانات منتقل شده و آن‌ها را درگیر بیماری می­‌کند. این دسته شامل این نوع بیماری­‌ها می‌­باشد که برای مثال می­توان به بیماری سل اشاره کرد که از انسان به گربه و میمون منتقل می­‌شود.

Amphizoonoses:

بیماری­‌های این گروه، کلا به حیوان و انسان توجه ندارند و فقط منتقل می­‌شوند؛ هم از انسان به حیوان و هم از حیوان به انسان.

Euzoonoses:

در این دسته انگل‌­های اجباری جای می‌گیرند که برای تکمیل چرخه زندگی خود نیازمند یک میزبان هستند. در این سناریو انسان به عنوان یک میزبان عمل می­‌کند.

 آشنایی با بیماری‌های زئونوز:

1)بیماری بروسلوز (brucellosis):

بیماری بروسلوز یا تب مالت، یکی از مهم‌ترین بیماری‌های زئونوز می‌باشد که طیف مختلفی از حیوانات اهلی و وحشی را مبتلا کرده و امکان انتقال به انسان از طریق شیر، گوشت و… نیز وجود دارد. عامل ایجاد این بیماری، باکتری بروسلا ( Brucella ) است. یکی از نکات قابل توجه، عدم انتقال این بیماری از انسانی به انسان دیگر است.

این بیماری زئونوز، باعث سقط جنین، نازایی و ناباروری در دام‌ها شده و در انسان نیز باعث ایجاد تب، سردرد، یبوست، نازایی و… می‌شود.

بیماری بروسلوز از دو طریق سرولوژی و مولکولی قابل شناسایی است که طبیعتا روش مولکولی قابل اعتمادتر بوده و امکان تشخیص نوع گونه نیز وجود دارد. از روش‌های سرولوژی نیز می‌توان به تست 2ME (2 -مرکاپتواناتول) اشاره کرد که با بررسی IgG به تشخیص عفونت حاصل از این بیماری در انسان می‌پردازد.

2) Nairobi Sheep Disease:

بیماری نایروبی، یکی از بیماری‌های زئونوز است که علی‌رغم اهمیت بسیار، توجه کمتری به آن شده‌است. این بیماری توسط ویروسی با همین نام ایجاد می‌شود که انسان، بز، گوسفند و جوندگان را آلوده می‌کند و از طریق پشه‌ای خاص به حیوانات و یا از طریق گوشت آلوده به انسان منتقل می‌شود. این بیماری باعث جدایی سلول‌ها از ماتریکس بین سلولی شده و طی 48 ساعت این سلول‌ها لیز می‌شوند. این بیماری شباهت زیادی به تب کریمه کنگو داشته و درمانی نیز برای آن وجود ندارد. فرض کنید گله‌ای از گوسفندان به این بیماری مبتلا شوند، با عدم شناسایی و عرضه‌ی گوشت این گوسفندان به بازار، فاجعه‌ی بزرگی می‌تواند به وجود بیاید که درمانی نیز برای آن در دسترس نیست.

3) تب کریمه کنگو (crimean congo haemorrhagic fever):

تب خونریزی دهنده کریمه کنگو، توسط ویروسی از خانواده بونیاویریده( Bunyaviridae ) ایجاد می‌شود که توسط گزش کنه یا خون آلوده، به انسان منتقل می‌شود. این بیماری اغلب در آسیا، اروپای شرقی، آفریقا و خاورمیانه مشاهده می‌شود؛ بنابراین در ایران نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. برای درمان این ویروس از داروی ریباویرین استفاده می‌کنند و الکترولیت‌های بدن را کنترل می‌کنند.

4) سالمونلوز (salmonellosis):

سالمونلوز جزو مهم‌ترین بیماری‌ها در صنعت غذایی محسوب می‌شود که توسط باکتری سالمونلا (salmonella ) که گرم منفی است، ایجاد می‌شود. علایم این بیماری شامل: تب، اسهال، سردرد، تهوع، استفراغ و گاستروانتریت است. این بیماری علاوه‌بر انتقال از طریق غذای آلوده، توسط حیوانات خانگی نیز منتقل می‌شود؛ بنابراین نه‌تنها ایمنی غذا بلکه شست و شوی کامل دست‌ها نیز اهمیت بالایی دارد. هرچند این بیماری در طول یک هفته بهبود پیدا می‌کند اما در قشر آسیب پذیر مثل افراد مسن یا بسیار جوان، می‌تواند عامل مرگ و میر باشد.

باکتری سالمونلا، می‌تواند در محیط با رطوبت کم در داخل مواد غذایی زنده بماند؛ بنابراین به یکی از معضلات تجارت ادویه‌جات و گیاهان تبدیل شده‌است به‌طوری‌که از این طریق می‌تواند از کشوری به کشور دیگر منتقل شود.

5) هاری (Rabies):

هاری اسم بیمار‌یی است که از طریق حیواناتی مثل سگ و گربه با ایجاد خراش یا گازگرفتگی به انسان منتقل شود. بروز علایم آن ممکن است از یک تا سه ماه طول بکشد اما با بروز علایم این بیماری که مهم‌ترین آن تب است، دیگر امیدی به درمان فرد بیمار نیست. تنها راه درمان این بیماری زئونوز، واکسیناسیون می‌باشد که باید قبل از بروز علایم آن، انجام شود.

6) سل زئونوز گاوی (bovine tuberculosis):

بیماری سل به خودی خود ترسناک است و وقتی زئونوز شده و مقاوم به دارو می‌شود، دیگر جای بحثی باقی نمی‌ماند. مایکوباکتریوم بوویس (Mycobacterium bovis) با ابتلای گاوها به بیماری سل، به انسان‌ها منتقل شده و باعث ایجاد دو نوع بیماری می‌شود.

• سل ریوی: اکثرا در دامداران، کشاورزان و کارگران دیده می‌شود که خطرناک‌تر از سل ایجاد شده توسط مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ( Mycobacterium tuberculosis ) می‌باشد؛ چون به اغلب داروها مقاوم است.
• سل غیر ریوی: این بیماری مناطقی غیر از ریه را دربرمی‌گیرد که جزو خطرناک‌ترین بیماری‌های زئونوز است.

متاسفانه با توجه به اهمیت این بیماری، توجه کمتری به آن شده‌است و درمان مناسبی برای آن وجود ندارد. تنها راه مقابله با آن، تشخیص و پیشگیری از این بیماری است که به دلیل انتقال این بیماری از طریق هوا، پیشگیری سخت‌تر می‌شود.

و در آخر…

این بیماری‌ها تنها قطره‌ای از دریای بیماری‌های زئونوز هستند. تعداد بسیار زیادی از بیماری‌های زئونوز در دنیا وجود دارند و با پیشرفت جوامع، بیماری‌ها نیز بیشتر و بیشتر می‌شوند. به دلیل انتقال از حیوانات به انسان و بالعکس، خطر این نوع از بیماری‌ها افزایش یافته و اغلب باعث مرگ می‌شوند. حال با کوتاهی یا ناتوانی، این بیماری‌ها صدمات زیادی به انسان وارد می‌کنند که دلیل مناسبی برای افزایش سرمایه‌گذاری برروی مطالعات مربوط به این بیماری‌ها می‌باشد.

دنیای میکروبیولوژی دریایی است که هرچقدر بیشتر پیش می‌رویم، همچنان انتهایی قابل مشاهده نیست.

نویسنده: مهدی نوحه خوان حقیقی

منابع:

1. https://www.mdpi.com/2076-2607/8/9/1405
2. https://journals.lww.com/co-infectiousdiseases/Abstract/2021/10000/Zoonoses_and_global_epidemics.2.aspx
3. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/rmv.2326