اخلاق زیستی

اخلاق زیستی (Bioethics)، مطالعات فلسفی در ارتباط با مسائل بحث‌برانگیز اخلاقی است که از پیشرفت بشری در علومی چون زیست‌شناسی و پزشکی به ‌وجود آمده‌اند. متخصصان اخلاق زیستی به ‌دنبال یافتن پاسخ‌هایی برای سؤالات اخلاقی هستند که از ارتباط بین علم زیست‌شناسی، بیوتکنولوژی، پزشکی، علوم سیاسی، حقوق، فلسفه و دین‌شناسی ایجاد شده‌اند. علم بیوتکنولوژی از جمله موضوعاتی است که در کنار اخلاق زیستی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تاریخچه

اخلاق زیستی یکی از مهم‌ترین شاخه‌های اخلاق کاربردی است. ریشه‌ی پیدایش مباحث مربوط ‌به اخلاق کاربردی به رسوایی اخلاقی پزشکان نازی در جنگ‌ جهانی ‌دوم بر‌می‌گردد که نتایج مکتوب این مباحث در دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی منتشر شد و در این دهه بود که رشته‌ی اخلاق زیستی به‌صورت رسمی آغاز شد.

بسیاری از دارو‌ها و درمان‌های پزشکی ابتدا باید روی یک آزمودنی آزمایش شده تا عوارض آن شناسایی شود. علم پزشکی به این نتیجه رسیده‌ بود که می‌تواند آزمایشات پزشکی خود را روی حیوانات انجام دهد؛ برای این کار موش را که از نظر بیولوژیکی شبیه‌ترین حیوان به انسان است را انتخاب کرده و آزمایشات خود را بر روی آن شروع کردند؛ اما از آنجایی که موش با تمام شباهت‌هایش تفاوت‌های زیادی با انسان دارد، این ایده شکل گرفت که آزمایشات پزشکی خود را بر روی انسان انجام دهند.

بعد از پایان جنگ ‌جهانی ‌دوم مشخص شد نازی‌ها پزشکان خود را به اردوگاه‌های اسرای جنگی فرستاده و از زندانیان برای انجام آزمایشات پزشکی استفاده می‌کردند؛ پس از انتشار این خبر، دادگاه‌هایی برای رسیدگی به این امر و محاکمه‌ی پزشکان در شهر “Nürnberg” تشکیل شد که به محاکمات نورنبرگ معروف شد. در این محاکمات، پزشکان در برابر ‌اتهامات خود چنین پاسخ دادند: «پزشکی علمی است که برای سلامت انسان‌ها تلاش می‌کند و ما برای حفظ سلامت کل بشریت، عده‌ی معدودی که در‌نهایت محکوم به مرگ بودند را فدای سلامتی جامعه‌ی بشری کردیم»؛ آن‌ها با این پاسخ نوعی تقدس نیز برای عمل خود قائل شدند.

پس از آن، سوالی مطرح شد که آیا پزشکان حق دارند برای رفاه، آسایش و سلامت انسان‌های بی‌شماری، جان انسان‌های محدودی را به خطر بیندازند؟

در پاسخ این سؤال نظرات متفاوتی که اغلب در نفی این عمل بود، مطرح شد؛ برای مثال گروهی این نظر را پذیرفتند که پزشکان حق انجام آزمایشات پزشکی بر روی انسان‌های دیگر را ندارند مگر اینکه فرد مورد آزمایش رضایت آگاهانه از این امر داشته ‌باشد.

بعد از مطرح ‌شدن این مباحث، مسائل حقوق اخلاقی حیوانات مورد توجه قرار گرفت. طرفداران حقوق حیوانات با مطرح‌ کردن عوارضی که آزمایشات پزشکی می‌تواند بر زندگی حیوانات ایجاد کند، دستکاری زندگی عادی حیوانات را برای رسیدن به اهداف علمی-پزشکی، عملی خلاف اخلاق زیستی دانستد. آن‌ها معتقد هستند که آزمایشات پزشکی نظم زندگی حیوانات را بر هم‌ زده و آسایش آنان را از بین می‌برد؛ اما به ‌دلیل اینکه نمی‌توانند از خود دفاع کنند، محکوم به تسلیم هستند.

پس از آن، انجام آزمایش بر روی گیاهان و دستکاری و تصرف بشر در طبیعت به بحث اخلاقی گذاشته شد و به همین ترتیب بحث‌های “Bioethics” در عرصه‌های مختلف زیست محیطی گسترش یافت.

اخلاق زیستی چیست

در پاسخ به این سوال که اخلاق زیستی چیست، باید پاسخ داد که اخلاق زیستی یک حوزه‌ی مطالعاتی و حرفه‌ای است که به مسائل اخلاقی سلامت از جمله مسائلی که از پیشرفت‌های بیولوژی، پزشکی و فناوری‌ها ناشی می‌شوند، ارتباط دارد. در وسیع‌ترین مفهوم، اخلاق زیستی به معنای بررسی مسائل اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است که زیست‌شناسی و سایر علوم زیستی آن را به‌ وجود می‌آورند.

اخلاق زیستی به مسائلی مانند اخلاق پزشکی، اخلاق محیط ‌زیست، اخلاق تحقیقات بالینی، اخلاق ژنتیک و اخلاق توزیع منابع پزشکی می‌پردازد؛ به‌عنوان مثال، اخلاق زیستی می‌تواند به بررسی مسائل اخلاقی ناشی از پیشرفت‌های نوین در فناوری و پزشکی مانند پزشکی پیشگیرانه، ژنتیک، تولید و استفاده از دارو‌های جدید و تکنولوژی‌های پزشکی پیشرفته مانند رباتیک و هوش ‌مصنوعی، بپردازد.

مفاهیم اخلاق زیستی

مفاهیم کلیدی در اخلاق زیستی عبارتند از:

۱. خودمختاری

خودمختاری به حق افراد برای تصمیم‌گیری در مورد زندگی و بدن خود، اشاره دارد. خودمختاری در اخلاق زیستی بر اهمیت احترام ‌گذاشتن به توانایی افراد برای انتخاب‌هایی که با ارزش‌ها، باور‌ها و شرایط شخصی آن‌ها همسو باشد، تأکید می‌کند. در زمینه‌ی اخلاق زیستی، خودمختاری اغلب با رضایت آگاهانه همراه است؛ جایی که افراد حق دارند از وضعیت پزشکی، گزینه‌های درمانی، خطرات و مزایای بالقوه‌ی خود مطلع شوند و سپس بر‌اساس آن اطلاعات تصمیم‌گیری کنند.

۲. خیرخواهی

خیرخواهی یک اصل اخلاقی است که بر الزام به نیکی و ارتقای رفاه دیگران تأکید دارد. خیرخواهی در اخلاق زیستی شامل انجام اقداماتی است که به نفع دیگران است و از آسیب جلوگیری می‌کند. در زمینه‌ی Bioethics، متخصصان مراقبت‌های بهداشتی راهنمایی می‌شوند تا منافع بیماران خود را در اولویت قرار دهند و اطمینان حاصل کنند که اقدامات آن‌ها به نتایج مثبت منجر می‌شود.

۳. عدم آسیب‌‌رساندن

در اخلاق زیستی لازم است متخصصان مراقبت‌های بهداشتی از اقداماتی که ممکن است به بیماران آسیب برساند یا خطر آسیب آن‌ها را افزایش دهد، اجتناب کنند. این اصل بر اهمیت به حداقل‌رساندن خطرات و به حداکثر‌‌رساندن منافع در تصمیم‌گیری پزشکی تاکید می‌کند.

۴. عدالت

عدالت در اخلاق زیستی به توزیع عادلانه‌ی منابع و منافع در جامعه اشاره دارد و بر لزوم رفتار منصفانه، بی‌طرفانه و بدون تبعیض یا جانبداری تأکید می‌کند. در زمینه‌ی مراقبت‌های بهداشتی، عدالت خواستار دسترسی برابر به خدمات مراقبت‌های بهداشتی، تخصیص عادلانه منابع و حذف نابرابری‌ها در نتایج مراقبت‌های بهداشتی است.

۵. رضایت آگاهانه

رضایت آگاهانه مفهومی حیاتی در Bioethics است که تضمین می‌کند افراد اطلاعات لازم را برای تصمیم‌گیری مستقل در ‌مورد مراقبت‌های پزشکی خود داشته ‌باشند. رضایت آگاهانه شامل ارائه‌ی اطلاعات واضح و قابل ‌درک افراد در‌ مورد تشخیص، گزینه‌های درمانی، خطرات و مزایای روش‌های جایگزین است. رضایت آگاهانه مستلزم آن است که افراد ظرفیت درک اطلاعات ارائه‌شده و تصمیم‌گیری بدون اجبار یا نفوذ ناروا را داشته باشند.

۶. محرمانه‌بودن

محرمانه‌بودن یک اصل اخلاقی است که بر الزام به حفاظت از حریم‌ خصوصی و محفوط‌ بودن نام افراد و اطلاعات شخصی آن‌ها تأکید می‌کند. متخصصان مراقبت‌های بهداشتی متعهد هستند که به تعهدات اخلاقی و قانونی برای حفظ محرمانه‌بودن اطلاعات بیماران پایبند باشند و اطمینان می‌دهند که اطلاعات حساس پزشکی، بدون رضایت بیماران فاش نمی‌شوند.

۷. اخلاق بهداشت‌ عمومی

اخلاق بهداشت عمومی در Bioethics به ملاحظات اخلاقی پیرامون روش‌ها و عملکرد بهداشت‌ عمومی می‌پردازد. اخلاق بهداشت‌ عمومی شامل ایجاد تعادل بین حقوق و آزادی‌های فردی با مسئولیت جمعی برای حفاظت و ارتقای سلامت مردم است. اخلاق بهداشت‌ عمومی موضوعاتی مانند پیشگیری از بیماری، واکسیناسیون، ارتقای سلامت و توزیع عادلانه‌ی منابع مراقبت‌های بهداشتی را در‌ بر می‌گیرد.

۸. اخلاق تحقیق

اخلاق تحقیق به ملاحظات اخلاقی پیرامون انجام تحقیقاتی که شامل افراد انسانی است، می‌پردازد. این امر مستلزم حصول اطمینان از این است که تحقیقات در اخلاق زیستی به شیوه‌ای اخلاقی و با احترام به حقوق، رفاه و استقلال شرکت‌کنندگان در تحقیق انجام می‌شود. اخلاق تحقیق شامل کسب رضایت آگاهانه، حفاظت از محرمانه‌بودن شرکت‌کنندگان، به حداقل‌رساندن خطرات و اطمینان از اعتبار علمی و یکپارچگی تحقیق است.

۹. اخلاق زیست‌محیطی

اخلاق زیست‌‌محیطی بر ملاحظات اخلاقی پیرامون رابطه‌ی بین فعالیت‌های انسانی با محیط ‌زیست و بررسی تعهدات اخلاقی انسان در قبال محیط‌زیست تمرکز دارد؛ اخلاق زیستی شامل موضوعاتی مانند پایداری، حفاظت و تأثیر اعمال انسان بر اکوسیستم‌ها و تنوع‌ زیستی است.

۱۰. مراقبت پایان زندگی

مراقبت پایان زندگی در Bioethics بر ملاحظات اخلاقی پیرامون تصمیمات مربوط به مراقبت از افرادی که در حال مرگ یا دارای یک بیماری غیرقابل‌ درمان هستند، تمرکز دارد. این شامل بحث در ‌مورد استفاده از درمان‌های پایدار، مراقبت تسکینی، برنامه‌ریزی مراقبت از بیمار و احترام به خواسته‌ها و ارزش‌های او در ‌مورد مراقبت‌های پایان عمر است.

این مفاهیم، چهارچوبی برای تصمیم‌گیری اخلاقی در زمینه‌ی اخلاق زیستی، راهنمایی متخصصان مراقبت‌های بهداشتی، سیاست‌گذاران، محققان و افراد در جهت‌یابی معضلات پیچیده اخلاقی و اطمینان از رعایت اصول اخلاقی در مراقبت‌های بهداشتی و حوزه‌های مرتبط را فراهم می‌کند.

کاربرد اخلاق زیستی

اخلاق زیستی، کاربرد‌های متنوعی دارد که عبارتند از:

۱. تحقیقات بالینی روی انسان

اخلاق زیستی در تحقیقات بالینی روی انسان نقش مهمی دارد؛ این شامل ارزیابی اخلاقی تحقیقات بالینی، حفظ حریم خصوصی و اطلاعات شخصی، اخلاقی بودن طرح، اجرای آزمایشات بالینی و ارزیابی ریسک و فایده‌های مرتبط با آن است.

۲. فناوری‌های ژنتیکی

استفاده از فناوری‌های ژنتیکی برای تغییر ژنوم انسان و دیگر موجودات زنده، مسائل اخلاقی بسیاری را به ‌همراه دارد. Bioethics در این حوزه به بررسی مسائلی مانند اخلاقی بودن تغییر ژنتیکی در انسان، تعیین مرز‌های اخلاقی در تلاش برای بهبود ژنتیکی و ارزیابی اخلاقی استفاده از فناوری‌های ژنتیکی در تولید محصولات غذایی و دارویی می‌پردازد.

۳. حقوق بشر

اخلاق زیستی در حوزه حقوق بشر نقش مهمی دارد. مسائلی مانند حقوق بشر در تحقیقات پزشکی، حقوق بشر در استفاده از فناوری‌های ژنتیکی و حقوق بشر در محیط زیست از جمله مواردی هستند که در این حوزه مورد بررسی قرار می‌گیرند.

۴. محیط‌زیست

اخلاق زیستی به بررسی مسائل اخلاقی مرتبط با حفاظت محیط‌‌زیست می‌پردازد. این شامل ارزیابی اخلاقی استفاده از منابع طبیعی، حفاظت از تنوع زیستی و ارزیابی اخلاقی عواقب زیست‌محیطی فعالیت‌های انسانی است.

۵. اخلاق پزشکی

اخلاق زیستی به شکلی گسترده به اخلاق پزشکی مرتبط است. این شامل مسائلی مانند اخلاقی ‌بودن تصمیمات پزشکی، اخلاقی ‌بودن استفاده از تکنولوژی‌های پزشکی پیشرفته، اخلاقی‌ بودن توزیع منابع پزشکی و ارزیابی اخلاقی مسائل مربوط به زندگی و مرگ است.

۶. تحقیقات علمی

Bioethics در تحقیقات علمی نقش مهمی دارد. این شامل ارزیابی اخلاقی طرح و اجرای تحقیقات، احترام به حقوق شرکت‌کنندگان در تحقیقات و ارزیابی اخلاقی استفاده از حیوانات در تحقیقات است.

به‌طور کلی، اخلاق زیستی به بررسی مسائل اخلاقی مرتبط با پیشرفت‌های علمی و فناوری در حوزه زیست‌شناسی، پزشکی، فناوری، محیط زیست و سلامت می‌پردازد. این مفهوم به‌منظور بررسی و ارزیابی اخلاقیات و تعامل انسان با محیط زیست و فناوری‌های زیستی ایجاد شده‌است.

مزایای اخلاق زیستی

اخلاق زیستی یک زمینه‌ی مطالعاتی میان‌رشته‌ای است که به بررسی مسائل اخلاقی ناشی از علوم زیستی، مراقبت‌های بهداشتی و سیاست‌های سلامت و علم می‌پردازد. مزایای اخلاق زیستی عبارتند از:

۱. شناسایی مسائل اخلاقی؛

۲. حل تعارضات اخلاقی؛

۳. بهبود مراقبت از بیمار؛

۴. پیشرفت تحقیقات علمی؛

۵. ارتقای سلامت عمومی؛

۶. توسعه سیاست‌های اخلاقی.

به‌طور کلی، اخلاق زیستی اصولی برای بررسی مسائل اخلاقی ناشی از علوم زیستی، مراقبت‌های بهداشتی و سیاست‌های سلامت و علم فراهم می‌کند. این اصول به شناسایی و حل تعارضات اخلاقی، بهبود مراقبت از بیمار، پیشبرد تحقیقات علمی، ارتقای سلامت عمومی و اطلاع‌رسانی برای توسعه‌ی سیاست‌های اخلاقی کمک می‌کند.

اخلاق زیستی در بیوتکنولوژی

اخلاق زیستی نقش مهمی در زمینه بیوتکنولوژی ایفا می‌کند؛، زیرا شامل ارزیابی مفاهیم اخلاقی و ملاحظات مربوط ‌به استفاده از بیوتکنولوژی در کاربرد‌های مختلف می‌شود. چند نکته‌ی کلیدی در رابطه با اخلاق زیستی در بیوتکنولوژی وجود دارد که عبارتند از:

۱. ارزیابی فناوری‌ها

اخلاق زیستی شامل ارزیابی درستی و نادرستی فناوری‌ها و کاربرد‌های خاص در بیوتکنولوژی مانند شبیه‌سازی یا تشخیص ژنتیکی است.

۲. مسائل اخلاقی

چندین موضوع مهم اخلاقی در پزشکی بیوتکنولوژی وجود دارد که اخلاق زیستی به آن‌ها می‌پردازد، این موضوعات عبارتند از:

۲.۱. حفاظت از افراد انسانی در آزمایشات بالینی؛

۲.۲. اطمینان از مقرون‌ به ‌صرفه ‌بودن دارو‌های بیوتکنولوژی؛

۲.۳. حفظ حریم خصوصی افراد در استفاده از بیوتکنولوژی؛

۲.۴. ملاحظات اخلاقی در تحقیقات سلول‌های بنیادی.

۳. سلامت انسان و طول عمر

بیوتکنولوژی، با تمرکز بر زیست‌شناسی مولکولی و بهبود سلامت و طول عمر انسان، سؤالات اخلاقی در مورد آینده و پیامد‌های بالقوه به ‌دست‌ آوردن قدرت بیش از حد یا انتخاب بسیار کم نسبت به تکامل انسان را مطرح می‌کند.

۴. مشاوره و توجیه

با پیشرفت تحقیقات بیوتکنولوژی، دانشمندان و مردم این فرصت را دارند تا در مورد پیامد‌های اخلاقی پیشرفت‌های علمی مشورت کنند. استدلال اخلاقی مستلزم توجیه اعمال و حسابرسی برای مقاصد است و در بیوتکنولوژی به سه حوزه‌ی اصلی پرداخته‌ می‌شود:

۴.۱. تأثیر بر کرامت و رفاه انسان؛

۴.۲. خطرات و مزایای بالقوه؛

۴.۳. اصول عدالت و انصاف.

اخلاق زیستی به مسائل اخلاقی مطرح‌شده در زیست‌شناسی و پزشکی، به‌ویژه مواردی که مربوط‌ به فعالیت‌های انسانی در جامعه و محیط است، توجه می‌کند. وجود بحث‌های مداوم و ملاحظات اخلاقی در بیوتکنولوژی برای اطمینان از استفاده‌ی مسئولانه و اخلاقی از این فناوری‌ها ضروری است.

سخن آخر

امروزه بیوتكنولوژی از مباحث مهم حوزه‌ی اخلاق زیستی است كه توجه فیلسوفان اخلاق را به خود جلب كرده ‌است. این موضوعات از یك سو پیوند با نظریات اخلاقی دارد و از سوی دیگر، بخش هنجارهای اخلاقی را با مباحث حوزه‌ی بیوتكنولوژی درگیر كرده ‌است، مسائلی مانند مراقبت‌های بهداشتی، تولید‌مثل و تكنیک‌های جدید مربوط به آن، مرگ و زندگی، خودكشی، سقط جنین، پیوند اعضاء، دستاورد‌های علم ژنتیک، كنترل جمعیت و رفتار با حیوانات، نمونه‌هایی از مسائل این حوزه از اخلاق كاربردی است.

نویسنده و ویراستار: حدیث پرهیزگاری

منابع:

/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5369276

/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2267612

/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3570985

https://www.sid.ir/paper/28450/fa

/https://www.apu.edu/articles/bioethics-in-biotechnology

https://www.sid.ir/fa/journal/SearchPaperlight.aspx?str=%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82+%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C

/https://www.scu.edu/ethics/focus-areas/bioethics/resources/thinking-ethically-about-human-biotechnology

https://www.rug.nl/research/irees/research/edulink-fsba/fsba-course-modules/fsba-module-5-unit-3-notes-english.pdf

https://www.britannica.com/topic/bioethics

https://bioethics.msu.edu/what-is-bioethics