تاثیر هورمون بر ذهن و رفتار

هورمون‌ها دسته‌ای از ملکول‌های سیگنال‌دهنده هستند که در همه‌ی ارگانیسم‌های چندسلولی وجود دارند. آن‌ها بر سلامت و عملکرد مغز با روش‌های متفاوت در سطح روان‌شناختی تاثیر می‌گذارند. نمونه‌های شناخته‌شده‌ی هورمون‌ها در انسان شامل تستوسترون (testosterone)، ملاتونین (melatonin) و کورتیزول (cortisol) هستند. در ادامه می‌خواهیم به این موضوع  بپردازیم که تاثیر هورمون بر ذهن و رفتار به چه صورت است؟

هورمون چیست؟

هورمون‌ها مولکول‌هایی هستند که توسط ارگانیسم‌های چندسلولی تولید می‌شوند و به قسمت‌های مختلف بدن (مانند بافت، اندام‌ها و مغز) سیگنال می‌دهند و از این طریق با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. هورمون‌ها به‌طور گسترده از طریق این سیگنال، رفتار و فیزیولوژی (physiology) ارگانیسم (در انسان مانند خواب، هضم، عملکرد جنسی، استرس و خلق‌وخوی) را تنظیم می‌کنند.

هورمون‌ها به‌طور کلی از آمینواسیدها، پروتئین‌ها، اسیدهای چرب که می‌توانند به‌عنوان استروئیدها (steroids) طبقه‌بندی شوند، ساخته می‌شوند.

تاثیر هورمون بر ذهن و رفتار

هورمون‌ها محرک‌های خاموش شخصیت و رفتار هستند و اثر انگشت ملکولی آن‌ها در فعالیت‌ها و رویدادهای روزانه‌ی بی‌شماری از جذب‌کردن تا اشتها مشاهده می‌شود. در طی دهه‌ها تحقیقات بیولوژیکی و روان‌شناختی نشان ‌داده‌اند که هورمون‌های خاصی با ویژگی‌های هیجانی و رفتاری مرتبط هستند؛ اما در واقع سیستم غدد درون‌ریز انسان آنقدر پیچیده است که ممکن است یک ماده‌ی شیمیایی به‌طور اساسی از فردی به فرد دیگر، متفاوت رفتار کند. هورمون‌ها در طول زندگی، افراد را به روش‌های مختلفی تحت تاثیر قرار می‌دهند و سطح هورمون‌ها می‌تواند به‌طور چشمگیری در انتقال‌های فیزیکی یا احساسی افزایش یابد؛ به‌عنوان مثال، والدینی که به‌تازگی بچه‌دار می‌شوند، حجم زیادی از هورمون در بدن آن‌ها ترشح می‌شود.

رابطه‌ی متقابل بین هورمون‌ها و رفتار مهم است. تاثیر هورمون‌ها صرفا یک‌طرفه نیست؛ بلکه شامل بازخوردهای درونی، بافت اجتماعی و رفتار اجتماعی بر روی هورمون‌ها می‌شود. در یک شبکه‌ی اجتماعی، سطح آندروژن (androgen) فرد مکانیسم‌های انگیزشی و شناختی-ادراکی را تعدیل می‌کند که به نوبه‌ی خود بر کارایی رفتار اجتماعی آینده تاثیر می‌گذارد.

هورمون‌ها به حیوانات کمک می‌کنند تا با مشکلات پیچیده‌ی زندگی مقابله کنند. یک هورمون ممکن است بر بسیاری از جنبه‌های مختلف رفتار تاثیر بگذارد که ممکن است به بافت اجتماعی و مرحله‌ی تاریخی زندگی بستگی داشته باشد؛ همچنین یک هورمون ممکن است با تاثیرگذاری بر بسیاری از صفات مختلف به‌طور همزمان دارای اثرات پلیوتروپیک (pleiotropic) باشد.

چگونه هورمون‌ها بر رفتار تاثیر می‌گذارند؟

هورمون‌ها ممکن است بروز رفتار را تعدیل کنند؛ اما علت رفتار نیستند. رفتار به‎‌طور کلی توسط محرک‌های درونی و محیطی با محرک‌های مختلف هدایت می‌شود که رفتارهای متفاوتی را برمی‌انگیزد؛ به‌عنوان مثال، رفتار «نامزدی» زمانی رخ می‌دهد که یک مرد و یک زن در شرایط باروری یکدیگر را ملاقات می‌کنند. سه جزء عملکردی درگیر هستند:

• سیستم‌های حسی که نشانه‌های محیطی را به سیگنال‌های عصبی تبدیل می‌کنند.
• سیستم عصبی مرکزی که ورودی حسی را با فعالیت‌های اندوژن (endogenous) ادغام می‌کند.
• سیستم‌های اجرایی (مثل سیستم عصبی-عضلانی) که به آن پاسخ می‌دهند.

بنابراین، هورمون‌ها را نباید به‌عنوان عوامل تعیین‌کننده در نظر گرفت؛ بلکه باید به‌عنوان تعدیل‌کننده‌های رفتاری در نظر گرفته شوند که ممکن است با تاثیر بر مکانیسم‌های عصبی زیربنای رفتار، احتمال بروز یک رفتار معین را افزایش یا کاهش دهند.

عمل تعدیل‌کننده‌ی هورمون‌ها بر سیستم عصبی می‌تواند در سطح عملکردی با تغییر فعالیت یک مدار عصبی مشخص یا در سطح ساختاری با تغییر ساختار برای اتصال گره‌های مختلف مدار عصبی رخ دهد.

اثرات عملکردی سریع و کوتاه‌مدت هستند و می‌توانند ناشی از تاثیر مستقیم هورمون‌ها بر تحریک‌پذیری عصبی و انتقال عصبی یا اثر غیرمستقیم از طریق تعدیل‌کننده‌های عصبی مانند سروتونین (Serotonin) و دوپامین  (Dopamine) باشند.

اثرات ساختاری کند و طولانی‌مدت هستند و می‌توانند شامل جذب سلول‌های جدید باشند (neurogenesis)، یا اینکه سلول‌هایی که از قبل موجود بودند، حذف شوند (apoptosis)، یا تغییری در اتصال ایجاد شود.

هورمون‌ها با روش‌های پیچیده و بی‌شماری بر رفتار تاثیر می‌گذارند که اغلب به موقعیت بستگی دارد؛ به‌عنوان مثال، تستوسترون (Testosterone) با رفتار تهاجمی یا ضداجتماعی و رقابتی در موقعیت‌هایی که نیاز به آن دارد، مرتبط است. از سوی دیگر، در شرایط غیررقابتی تستوسترون با روحیه‌ی محافظتی و رفتار اجتماعی همراه است.

آیا هورمون‌ها در شخصیت نقش دارند؟

هورمون‌ها در تسلط، پرخاشگری، ریسک‌پذیری، سخاوتمندی و سایر عناصری که تعیین می‌کنند فرد چگونه فکر و چگونه رفتار کند، نقش دارد. ارتباط هورمون‌ها با مدل‌های شخصیتی به‌طور واضحی مشخص نشده‌است؛ اگرچه برخی مطالعات نشان‌داده‌اند که سطوح بالاتر تستوسترون و دوپامین (Dopamine) هر دو با برون‌گرایی بیشتری مرتبط هستند.

هورمون‌ها چه نقشی در خلق‌وخو دارند؟

افزایش هورمون‌هایی مانند اکسی‌توسین (Oxytocin) و دوپامین می‌تواند باعث ایجاد احساس شادی یا هیجان شود، در حالی‌که افت هورمون‌هایی مانند استروژن (Estrogen) و پروژسترون (Progesterone) ممکن است باعث نوسانات خلقی با بار منفی شود. کاهش تستوسترون ممکن است با خلق‌وخوی پایین مرتبط باشد، تستوسترون بیش از حد ممکن است باعث خشم یا پرخاشگری شود.

انواع هورمون‌هایی که بر ذهن و رفتار تاثیر می‌گذارند

ده‌ها هورمون در حال حاضر شناخته‌شده و مورد مطالعه قرارگرفته‌اند. هورمون‌هایی که نقش کلیدی در عملکردهای روانی و رفتاری دارند، عبارتند از:

آدرنالین (Adrenaline)

 آدرنالین یک هورمون و انتقال‌دهنده‌ی عصبی است که توسط غدد فوق‌کلیه و برخی نورون‌های مغز در موقعیت‌های هیجان‌انگیز، استرس‌زا یا بسیار هیجانی ترشح می‌شود. همچنین به‌عنوان اپی‌نفرین (epinephrine) شناخته می‌شود، ضربان قلب و جریان خون را به مغز و عضلات افزایش می‌دهد و به بدن اجازه می‌دهد تا به‌سرعت واکنش نشان دهد و در صورت لزوم وارد ستیز یا گریز شود.

کورتیزول (Cortisol)

هورمونی است که توسط غده‌ی فوق‌کلیه تولید می‌شود و عملکردهای فیزیکی کلیدی مانند متعادل‌کردن قندخون و کاهش التهاب را تنظیم می‌کند؛ همچنین به بدن برای مقابله با استرس کمک می‌کند. کورتیزول به‌طور منظم در طول روز ترشح می‌شود که در اوایل صبح به ‌اوج خود می‌رسد و در طول شب کاهش می‌یابد. هنگامی‌که با یک موقعیت استرس‌زا مواجه می‌شوید، بدن مقدار زیادی کورتیزول ترشح می‌کند تا از التهاب جلوگیری کند و ذخایر گلوکز خون را افزایش دهد. در طول زمان، سطوح بالای کورتیزول می‌تواند منجر به اثرات منفی فیزیکی و احساسی مانند سرکوب سیستم ایمنی بدن شود.

دوپامین (Dopamine)

این یک انتقال‌دهنده‌ی عصبی و هورمونی است که توسط مغز در طی فعالیت‌های پاداش‌دهنده مانند غذاخوردن، رابطه‌ی جنسی و ورزش آزاد می‌شود. دوپامین که به‌عنوان هورمون «احساس خوب» شناخته می‌شود، به احساس لذت کمک می‌کند و انسان را به‌دنبال فعالیت‌های مفید برمی‌انگیزد. همچنین نقش کلیدی در یادگیری، توجه و احساسات دارد.

استروژن (Estrogen)

یک هورمون جنسی که در هر دو جنس وجود دارد و تا حد زیادی مسئول رشد و عملکرد جنسی زنان است. استروژن که در درجه‌ی اول در تخمدان تولید می‌شود، به تنظیم عملکرد واژن، قاعدگی و میل‌جنسی (در هر دو جنس) کمک می‌کند. استروژن برای سلامت مغز نیز حیاتی است و در اختلالات خلقی، حافظه، تنظیم عاطفی به‌ویژه با افزایش سن و شروع یائسگی در زنان نقش دارد.

گرلین (Ghrelin)

هورمونی است که بیشتر توسط دستگاه گوارش (به‌ویژه در معده) تولید می‌شود و به تنظیم اشتها کمک می‌کند. هنگامی‌که گرلین آزاد می‌شود، اشتها افزایش می‌یابد. زمانی‌که بدن سیگنال سیری (از طریق افزایش هورمون لپتین (leptin)) می‌دهد، تولید گرلین کند می‌شود؛ در نتیجه فرد غذاخوردن را متوقف می‌کند. گرلین به‌طور معمول توسط ریتم شبانه‌روزی بدن، زمان آخرین وعده‌ی غذایی و سطح قندخون تنظیم می‌شود. هورمون گرلین می‌تواند توسط عواملی مانند استرس و کم‌خوابی که می‌تواند منجر به اختلال اشتها شود، مختل شود.

هورمون رشد (Growth Hormone)

هورمونی است که رشد، تولید‌مثل سلول و ترمیم سلولی را تحریک می‌کند که به‌عنوان هورمون رشد انسانی یا “HGH” نیز شناخته می‌شود و توسط غده‌ی هیپوفیز ترشح می‌شود. اگرچه تولید هورمون رشد در تمام طول زندگی ادامه می‌یابد؛ اما در دوران بلوغ برای افزایش قد، توده‌ی عضلانی را افزایش می‌دهد و باعث رشد و تقویت استخوان می‌شود. HGH عملکرد سیستم ایمنی را تنظیم می‌کند در جوان‌سازی بافت‌ها و اندام‌ها نقش دارد و جزء ضروری تولید کلاژن است که سلامت پوست و مو را تقویت می‌کند.

انسولین (Insulin)

هورمونی است که در پانکراس تولید می‌شود و متابولیسم و قندخون را تنظیم می‌کند. انسولین زمانی آزاد می‌شود که بدن، کربوهیدرات‌ها را به گلوکز تجزیه کند و به گلوکز اجازه دهد وارد سلول‌ها شود و در آن‌جا به‌عنوان انرژی استفاده شود و گلوکز اضافی را به کبد می‌رساند. کسانی‌که انسولین بسیار کمی تولید می‌کنند یا اغلب به‌دلیل سندرم متابولیک، چاقی یا ژنتیک نسبت به اثرات انسولین مقاوم می‌شوند؛ ممکن است به دیابت مبتلا شوند.

لپتین (leptin)

هورمونی است که توسط بافت چربی ترشح می‌شود و با گرلین برای تنظیم اشتها کار می‌کند. وقتی گرلین ترشح می‌شود، اشتها افزایش می‌یابد. لپتین پس از مصرف غذا آزاد می‌شود تا سیگنال سیری را نشان دهد و از مصرف اضافی جلوگیری کند. مقاومت فزاینده‌ی بدن در برابر اثرات لپتین در طول زمان یک عامل خطر برای چاقی است. وضعیتی که به‌عنوان «کمبود گیرنده‌ی لپتین» شناخته می‌شود، می‌تواند با ایجاد گرسنگی مداوم، چاقی را افزایش دهد.

ملاتونین (Melatonin)

هورمونی است که بیشتر توسط غده‌ی پینه‌آل (pineal gland) مغز ترشح می‌شود و چرخه‌ی بیداری و خواب بدن را تنظیم می‌کند. سطح ملاتونین به‌طور طبیعی در طول روز افزایش و کاهش می‌یابد. در عصر به اوج خود و در صبح به پایین‌ترین سطح خود می‌رسد. در حالی‌که چرخه‌ی ملاتونین تحت‌‌تاثیر چرخه‌ی 24 ساعته‌ی روز و شب است، می‌تواند تحت‌تاثیر ژنتیک، فعالیت‌بدنی، غذا و سفر نیز قرار گیرد.

نور‌اپی‌نفرین (Norepinephrine)

یک هورمون و انتقال‌دهنده‌ی عصبی است که توسط مغز و غدد فوق‌کلیه ترشح می‌شود. در کنار عملکردهای دیگر، نوراپی‌نفرین در پاسخ به ستیز یا گریز نقش دارد. در مغز به تنظیم هوشیاری، توجه و اضطراب در بدن، کمک می‌کند. هنگامی‌که سطح نوراپی‌نفرین بالا می‌رود، ضربان قلب، تنفس و فشارخون نیز افزایش می‌یابد. مانند آدرنالین، تولید نوراپی‌نفرین در موقعیت‌های استرس‌زا و یا هیجان‌انگیز زیاد می‌شود.

اکسی‌توسین (Oxytocin)

 یک هورمون و انتقال‌دهنده‌ی عصبی است که توسط هیپوتالاموس (hypothalamus) تولید و توسط غده‌ی هیپوفیز (pituitary) آزاد می‌شود. اکسی‌توسین که در محاوره به‌عنوان «هورمون عشق» شناخته می‌شود، نقش کلیدی در اجتماعی‌بودن، روابط عاشقانه و پیوند والدین با کودکان ایفا می‌کند؛ زیرا در طی فعالیت‌های گروهی، تماس فیزیکی، تحریک جنسی زایمان و شیردهی ترشح می‌شود.

پروژسترون (Progesterone)

 یک هورمون جنسی که در درجه‌ی اول در چرخه‌ی تولیدمثل زنان نقش دارد؛ اگرچه برای عملکرد جنسی مردان نیز ضروری است (به تولید تستوسترون کمک می‌کند)، نقش اصلی پروژسترون تنظیم چرخه‌ی قاعدگی و ایجاد خصوصیات جنسی زنانه مانند بارداری است. در زنان پروژسترون در تخمدان‌ها تولید می‌شود و با استروژن هماهنگ است.

تستوسترون (Testosterone)

یک هورمون جنسی که محرک اصلی رشد جنسی مردانه و میل جنسی است؛ همچنین نقش کمی در عملکرد جنسی زنان دارد. تستوسترون اغلب به‌عنوان محرک پرخاشگری در نظر گرفته می‌شود؛ اگرچه تا حدی در پرخاشگری نقش دارد؛ اما بر رشد، عملکرد شناختی، مهارت‌های زبانی و سلامت جسمانی نیز تاثیر می‌گذارد. تستوسترون در بیضه‌های مردان و در تخمدان زنان تولید می‌شود.

وازوپرسین (Vasopressin)

هورمونی است که توسط هیپوتالاموس تولید و توسط غده‌ی هیپوفیز ترشح می‌شود و دارای چندین عملکرد فیزیولوژیکی از جمله تنظیم فشارخون و عملکرد گردش‌خون است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که وازوپرسین ممکن است در اختلالاتی مانند اوتیسم (Autism) نقش داشته باشد و همچنین در هماهنگی با اکسی‌توسین برای تقویت پیوند اجتماعی نقش ایفا کند.

نویسنده: ریحانه ارفعی

ویراستار: حدیث پرهیزگاری

منابع:

1.https://www.psychologytoday.com/us/basics/hormones#:~:text=Surges%20in%20hormones%20like%20oxytocin,may%20trigger%20rage%20or%20aggression.

2.https://nobaproject.com/modules/hormones-behavior

3.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2936176/