فهرست مطالب
ایمنی زیستی روش‌های ایمن مرتبط با جابه‌جایی مواد بیولوژیکی به‌ویژه عوامل عفونی است. ایمنی زیستی به بررسی اصول، فناوری‌ها و مهارت‌هایی می‌پردازد که برای جلوگیری از قرارگرفتن ناخواسته در معرض عوامل بیماری‌زا و سموم و انتشار تصادفی آن‌ها اجرا می‌شوند. ما در ادامه به بررسی این موضوعات خواهیم پرداخت که ایمنی زیستی چیست؟ سطوح ایمنی زیستی به چه صورت است؟
تاریخچه ایمنی زیستی
لحظه‌ی دقیق پیدایش ایمنی زیستی مشخص نیست. ایمنی زیستی در دوره‌های مختلف در تاریخ معاصر و در زمینه‌های مختلف (میکروبیولوژی، زیست مولکولی، علوم دامپزشکی، دستورالعمل‌های مرتبط با ایمنی و…) شکل گرفته است. اولین قدم برای ایمنی زیستی در زمان پاستور و کخ (Pasteur and Koch) در سال 1890 برداشته شد. در واقع در آن زمان ضروری به نظر می‌رسید که برخی اقدامات ایمنی در پاسخ به خطر بالقوه مرتبط با قرار گرفتن در معرض میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا اعمال شود. اولین بیماری‌های عفونی به دست آمده در آزمایشگاه در آن زمان گزارش شد.
چند دهه‌ی دیگر گذشت. در آن زمان هنوز مفهوم خطر برای سلامتی انسان به دنبال کار با میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا به وضوح تعریف نشده بود. به دنبال بررسی‌های دقیق انجام‌شده در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی، به اجرای اقدامات حفاظتی در برابر خطرات بیولوژیکی کمک‌های فراوانی کرد.
اقدامات ایمنی در آزمایشگاه‌هایی که میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا در آن‌ها استفاده می‌شدند، ابتدا در آمریکا شمالی و بریتانیا در آغاز دهه 1970 اجرا شدند. آن‌ها شامل شیوه‌های کاری، اقدامات حفاظتی پرسنل و اقدامات مهار فیزیکی با هدف محدود کردن انتشار عوامل بیولوژیکی بودند.
سه هفته پس از تخریب برج‌های مرکز تجارت جهانی در 11 سپتامبر 2001، ایالات متحده حمله‌ی دوم را به شکل هاگ‌های سیاه زخم تجربه کرد. این بیماری از طریق پست ایالات متحده منتشر شد. این رویداد سبب شد که ایالات متحده سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای را بر فدرال و مکانیسم‌های نظارتی انجام دهد تا آزمایشگاه‌ها و جوامع را ایمن نگه دارد. ایمنی زیستی و امنیت زیستی بر گفتمان سیاست تسلط یافته‌اند و این دو به‌طور اجتناب‌ناپذیری در هم تنیده شده‌اند. ایمنی زیستی و امنیت زیستی توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) تعریف شده‌است. ایمنی زیستی شامل اصول، فناوری‌ها و شیوه‌های مهاری است که برای جلوگیری از قرار گرفتن ناخواسته در معرض عوامل بیماری‌زا و سموم یا انتشار تصادفی آن‌ها اجرا می‌شوند.
امنیت زیستی به‌عنوان حفاظت، کنترل و مسئولیت‌پذیری برای مواد بیولوژیکی ارزشمند در آزمایشگاه‌ها به‌منظور جلوگیری از دسترسی غیرمجاز، گم شدن، سرقت، سوء استفاده، انحراف یا انتشار غیرعمدی آن‌ها تعریف شده‌است.
ایمنی زیستی چیست؟
“Biosafety” چهارچوبی است که با استفاده از شیوه‌های خاص، آموزش، تجهیزات ایمنی و ساختمان‌های طراحی‌شده‌ی ویژه از کارکنان، جامعه و محیط در برابر قرار گرفتن در معرض تصادفی یا انتشار غیرعمدی عوامل عفونی و سموم محافظت می‌کند. یک برنامه‌ی ایمنی زیستی اقداماتی را برای شناسایی خطرات بیولوژیکی، ارزیابی سطح خطرات مربوط به سلامتی که خطر بیولوژیکی برای انسان، کشاورزی (مانند دام و محصولات زراعی)، حیات وحش و محیط زیست ایجاد می‌کند و راه‌هایی را برای کاهش خطرات مرتبط با سلامتی شناسایی می‌کند. ایمنی زیستی در جاهای مختلفی بکار می‌رود:
- آزمایشگاه‌های بالینی و تشخیصی انسانی و دامپزشکی
- آزمایشگاه‌های تولید و تحقیقات بیولوژیکی (دانشگاهی، صنعتی، دولتی و…)
- آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و تحلیلی زیست محیطی
- آزمایشگاه‌های دانشگاهی و آموزشی
استفاده از شیوه‌ها و اصول Biosafety برای کاهش خطرات مرتبط با سلامتی مانند دست زدن به عوامل عفونی، سموم و سایر خطرات بیولوژیکی در محیط آزمایشگاهی مهم است. نمونه‌هایی از این اقدامات عبارتند از:
- کابینت‌های ایمنی زیستی
- تجهیزات حفاظت فردی شامل ماسک، دستکش، عینک ایمنی و روپوش آزمایشگاهی همچنین شستن دست‌ها
- روش‌های ایمن استفاده از مواد شیمیایی
چگونه اطمینان حاصل کنیم که افراد، حیوانات و محیط زیست در آزمایشگاه از خطرات زیستی محافظت می‌شوند؟
افراد، حیوانات و محیط زیست در آزمایشگاه با استفاده از شیوه‌های خاص، آموزش کارکنان آزمایشگاه، تجهیزات ایمنی و ساختمان‌های ویژه طراحی‌شده در برابر خطرات زیستی محافظت می‌شوند.
رشته‌ای که تضمین می‌کند افراد، حیوانات و محیط زیست از خطرات زیستی در آزمایشگاه محافظت می‌شوند، ایمنی زیستی نامیده می‌شوند.
ایمنی زیستی آزمایشگاهی چیست؟
«ایمنی زیستی آزمایشگاهی» استفاده از اصول و شیوه‌های ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌ها را برای کاهش خطرات مرتبط با سلامت مانند استفاده از عوامل عفونی، سموم و سایر خطرات بیولوژیکی ناشی از قرار گرفتن در معرض تصادفی یا انتشار غیرعمدی توصیف می‌کند. انواع آزمایشگاه‌هایی که از اصول و شیوه‌های ایمنی زیستی استفاده می‌کنند شامل آزمایشگاه‌های بالینی و تشخیصی، تحقیقاتی آموزشی و تولید اقدامات متقابل پزشکی است که با میکروارگانیسم‌های عفونی و سایر خطرات بیولوژیکی موثر بر سلامت انسان، حیوانات و گیاهان کار می‌کنند.
خطرات بیولوژیکی یا مخاطرات زیستی چیست؟
خطرات زیستی شامل عوامل بیولوژیکی و سموم عفونی برای انسان، حیوانات، حیات وحش، گیاهان، عواملی مانند انگل‌ها، ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و پریون‌ها و مواد فعال بیولوژیکی مانند سموم و آلرژن‌ها است. علاوه‌بر ایجاد بیماری در موجود زنده، خطرات زیستی می‌توانند آسیب قابل‌توجهی به محیط زیست وارد کنند که جهت کاهش خطرات باید با اصول ایمنی زیستی آشنا باشیم.
استانداردها و عناصر ایمنی زیستی
ایمنی زیستی رشته‌ی پیچیده‌ای است که تهی از خطر نیست. به همین دلیل است که داشتن مجموعه‌ای از قوانین و مقررات برای جلوگیری از خطرات بیولوژیکی ناشی از قرار گرفتن در معرض عوامل بیولوژیکی عفونی بسیار مهم است. به‌طور کلی، اصول و اجزای Biosafety را می‌توان به‌صورت زیر خلاصه کرد:
- ارزیابی خطر: کارکنانی که با عوامل بیولوژیکی به‌طور بالقوه آلوده‌کننده کار می‌کنند، باید از خطرات آن آگاه باشند و بر شیوه‌ها و تکنیک‌های مورد نیاز برای انجام ایمن کار خود تسلط داشته باشند. آن‌ها باید به‌طور دائم و سیستماتیک احتمال آسیب یا عفونت را ارزیابی کنند.
- جهانی بودن: اقدامات ایمنی زیستی باید توسط همه رعایت شود؛ زیرا همه در معرض خطر انتقال میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا هستند.
- موانع: عناصر مورد استفاده برای آلودگی بیولوژیکی به دو دسته تقسیم‌بندی می‌شوند: از یک سو، «ایمن‌سازی با واکسن» و از سوی دیگر، موانع اولیه که شامل تجهیزات ایمنی مانند دستکش، روپوش، شلوار و ماسک و موانع ثانویه از محل کار عایق‌شده تا ماشین‌های دستشویی و سیستم‌های تهویه است. همه آن‌ها برای جلوگیری از مواجهه‌ی مستقیم با انواع نمونه‌های بالقوه آلوده الزامی هستند.
- حذف: تمام زباله‌های تولید‌شده باید با رعایت دقیق رویه‌های خاص متناسب با نوع مواد دفع شوند.
قانون ایمنی زیستی ایران
با توجه به اینکه کشور ما دارای تنوع اقلیمی، غنای زیستی و اکوسیستمی فراوانی است مانند اکوسیستم‌های بیابانی، جنگل‌های هیرکانی و حرا که به تبع آن انواع گونه‌های گیاهی (مانند جنگلی، مرتعی، زراعی و باغی و…) و گونه‌های جانوری (مانند حشرات، پرندگان، خزندگان و…) وجود دارند که این امر نشان‌دهنده‌ی ذخایر ژنتیکی کشور هستند. وظیفه‌ی همه‌ی مردم به‌ویژه مسئولان حراست و حفاظت از این ذخایر ارزشمند است. قانون ایمنی زیستی ایران در سال 88 تصویب شده‌است اما هنوز به مرحله‌ی اجرا در نیامده است. به‌تازگی از جانب مرکز پژوهش‌های مجلس پیش‌نویس‌های جدیدی برای این قانون تدوین شده‌است که متخصصان عقیده دارند این پیش‌نویس مانع از پیشرفت فناوری‌های جدید و تکنولوژی زیستی در تمام حوزه‌های علوم زیستی می‌شود.
سطوح ایمنی زیستی در آزمایشگاه‌ها
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (The Center for Disease Control and Prevention) یا (CDC) در ایالات متحده در سال 1974 پاتوژن‌ها را به چهار گروه خطر طبقه‌بندی کرد. سازمان بهداشت جهانی این طبقه‌بندی را بروز کرد و آزمایشگاه‌ها را از نظر گروه‌های خطر بیماری‌زا که با آن‌ها کار می‌کنند، رتبه‌بندی کرد.
- گروه خطر 1 (خطر جزئی فردی و اجتماعی): این عوامل بسیار بعید است که باعث بیماری شوند. آزمایشگاه‌های “BSL 1” (BioSafety Level) دارای سطح پایه‌ای از مهار براساس شیوه‌های استاندارد میکروبیولوژیکی هستند و هیچ مانع اولیه یا ثانویه به‌طور خاص توصیه نمی‌شود. هیچ تجهیزات ایمنی مورد نیاز نیست.
- گروه خطر 2 (خطر فردی متوسط و خطر اجتماعی کم): پاتوژن‌هایی که با بیماری‌های انسانی مرتبط هستند به‌ندرت جدی‌اند و بعید است که گسترش پیدا کنند. این سطح ایمنی زیستی همچنین شامل همه مشتقات خون یا بافت انسان می‌شود که وجود عوامل عفونی آن‌ها قطعی نیست. آزمایشگاه‌های “BSL 2” (Biosafety Level2) دارای موانع ثانویه مانند دستشویی‌های شست‌وشو دست و تاسیسات ضدعفونی زباله هستند. تجهیزات آزمایشگاهی شامل روپوش آزمایشگاهی، دستکش و محافظ صورت در صورت لزوم است. لباس‌های محافظ باید بلافاصله پس از خروج از آزمایشگاه خارج شوند.
- گروه خطر 3 (خطر فردی بالا و ریسک اجتماعی کم): پاتوژن‌هایی که تمایل به ایجاد بیماری‌های جدی دارند و به راحتی قابل انتقال نیستند. مانند تب زرد که نیاز به نیش پشه دارد یا می‌تواند از راه تنفسی منتقل شود. در آزمایشگاه‌های “BSL 3” (Biosafety Level3)، تمام کارها در کابین‌های امنیت زیستی یا سایر تجهیزات مهرو‌موم‌شده انجام می‌شود. موانع ثانویه شامل دسترسی کنترل‌شده به آزمایشگاه و الزامات تهویه برای به حداقل رساندن انتشار آئروسل‌های (Aerosols) عفونی است. تجهیزات حفاظتی مشابه گروه خطر 2 است، اما در مواردی که خطر عفونت استنشاقی وجود دارد، تجهیزات تنفسی را نیز شامل می‌شود.
- گروه خطر 4 (خطر فردی و اجتماعی بالا): عواملی که احتمالا باعث بیماری جدی انسانی می‌شوند که به راحتی از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود و هیچ‌گونه اقدامات پیشگیرانه یا درمان موثری برای آن‌ها وجود ندارد. به‌طور کلی، یک آزمایشگاه “BSL 4” (Biosafety Level4) در یک ساختمان یا در یک منطقه کاملا ایزوله با سیستم‌های مدیریت زباله و الزامات تهویه تخصصی برای جلوگیری از نشت پاتوژن قرار دارد. به همین ترتیب، برای جداسازی کارکنان از مواد عفونی به شکل آئروسل (Aerosol)، از موانع برای کار با حداکثر حفاظت یا لباس‌های کامل بدن، با منابع هوا و فشار مثبت استفاده می‌شود.
منابع:
https://www.emro.who.int/health-topics/biosafety/index.html
https://www.phe.gov/s3/BioriskManagement/biosafety/Pages/Biosafety-FAQ.aspx#def
https://www.iberdrola.com/innovation/what-is-biosafety
https://pubs.fas.org/pir/2011fall/2011fall-bioagents.pdf
https://www.biosafety.be/content/biosafety-worldwide-historical-background
نویسنده: ریحانه ارفعی
ویراستار: حدیث پرهیزگاری
