انواع نورون‌‌ ها

انواع نورون‌ ها

از بهترین روش‌های شناخت یک دستگاه، بررسی و شناخت اجزای آن است. این رویکرد را می‌توان نسبت به دستگاه عصبی و اجزای آن داشت. مغز انسان سامانه‌ای پیچیده، شامل بالغ بر 85 میلیارد نورون است که با دانش فعلی می‌دانیم این 85 میلیارد نورون در واقع 000/10 نوع نورون متفاوتند. تعداد بسیار زیاد سلول‌ها، تفاوت‌های ظاهری و ساختاری و حتی نحوه ارتباط آن‌‌ها با یکدیگر از عوامل پیچیدگیِ بیشتر مغز نسبت به سایر دستگاه‌های بدن است. ممکن است نتوان به نقش دقیق تک تک این نورن‌‌ها پی برد اما با دسته‌بندی کردن نورون‌ ها و تشخیص اینکه هر دسته چه کار به خصوصی را انجام می‌دهند، می‌توانیم مطالعه مغز را ساده‌تر کنیم.

نورون‌ ها را می‌توان با توجه به ویژگی‌‌های مختلفی دسته‌بندی کرد. کامیلو گلژی -بافت‌شناس ایتالیایی- نورون‌ ها را به دو گروه تقسیم کرد‌؛ نوع ۱ و نوع ۲. نورون‌های نوع ۱ نورون‌هایی بودند که آکسون آن‌ها بلند است و از یک ناحیه مغز تا ناحیه‌hی دیگر یا حتی از مغز به نخاع می‌رسد (Projection neurons) و نورون‌‌های نوع ۲ نیز نورون‌هایی هستند که آکسون‌ آن‌ها کوتاه بوده و به یک ناحیه از مغز محدود می‌شوند (local circuit neurons).

پس از کامیلو گلژی و با گسترش دانسته‌ها در علوم اعصاب روش‌های دیگری با جزئیات بیشتر برای دسته‌بندی نورون‌ ها ارائه شد که در آن‌ها حتی محل سیناپس (آکسون به دندریت، آکسون به جسم سلولی و…) عامل تمایز نورون‌‌ ها از یکدیگر است. البته رایج‌ترین دسته‌بندی نورون‌ ها در دهه‌های گذشته، دسته‌بندی براساس ساختار و عملکرد است. یک نوع دسته‌بندی براساس ساختارها بررسی وجود یا عدم وجود ساختاری خاص در نورون است. روشی دیگر به این صورت است که نورون‌ ها را با توجه به تعداد زوائد نورنی (دندریت و آکسون)‌ که از جسم سلولی آن‌ها خارج می‌شوند دسته بندی کنیم (تصویر شماره 2) و با این معیار، نورون‌ ها به چهار دسته تقسیم می‌شوند که به ترتیب زیر هستند:

تک قطبی (Unipolar)

نورون‌های تک‌قطبی نورون‌هایی هستند که تنها یک زائده نورونی (Neurite) از جسم سلولی‌ آن‌ها خارج می‌شود.

دو قطبی (Bipolar)

نورون‌هایی که دو زائده نورونی از جسم سلولی‌اشان خارج می‌شود نورون‌های دوقطبی هستند.

تک قطبی کاذب (Pseudo unipolar)

نورون‌هایی که یک زائده نورونی از جسم سلولی آن‌ها خارج می‌شود ولی آن زائده نورونی به بیش از یک زائده تبدیل می‌شود، نورون‌های تک قطبی کاذب نام دارند. مثالی از این نوع نورون‌ ها، نورون‌ ها حسی هستند که در ادامه با آن‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.

چند قطبی (Multipolar)

اکثر نورون‌ ها چندقطبی بوده و از جسم سلولی آن‌ها چند زائده نورونی خارج می‌شود. نورون‌های حرکتی از انواع نورون‌های چندقطبی‌اند چرا که یک آکسون و تعداد زیادی دندریت دارند. گروهی دیگر از نورون‌ ها وجود دارند که آکسون‌ آن‌ها از دندریتشان قابل تشخیص نیست و به آن‌ها Anaxonic گفته می‌شود.

دسته بندی نورون ها بر اساس عملکرد

دسته‌بندی نورون‌ ها براساس عملکرد، آن‌ها را به سه گروه تقسیم می‌کنیم؛ نورون‌‌های حسی، نورون‌های حرکتی و نورون‌های واسطه.

نورون‌های حسی (Sensory neurons)

نورون‌هایی که مسئول دریافت اطلاعات از محیط -درون و یا بیرون بدن- هستند، نورون‌های حسی نام دارند. این نورون‌ ها به دلیل داشتن گیرنده می‌توانند به تغییرات محیطی حساس باشند و این تغییرات را دریافت و تبدیل به پیام عصبی کنند. برای مثال، وقتی که شما به جسم تیزی دست می‌زنید، نورون‌های حسی سطح پوست شما فشار و درد را دریافت و به مراکز انعکاسی دستگاه‌عصبی ارسال می‌کنند تا انعکاس عقب ‌کشیدن دست فعال شود.

نورون‌های حسی با توجه به نوع محرک -شیمیایی یا فیزیکی- در گروه‌هایی طبقه‌بندی می‌شوند. هر نورون حسی‌ به نوع خاصی گیرنده محدود است و محرکی را می‌تواند دریافت کند که شکل و ساختار‌ گیرنده‌اش برای آن محرک اختصاصی شده باشد. گیرنده‌های نورون‌های حسی به دو گروه عمده درونی و بیرونی تقسیم می‌شوند. گیرنده‌iای بیرونی شامل گیرنده‌های شیمیایی (Chemoreceptors) برای حس بویایی و چشایی هستند و گیرنده نور (Photoreceptors) برای دریافت اطلاعات بینایی، گیرنده مکانیکی (Mechanoreceptors) فشار و لمس و شنوایی، گیرنده‌های دما (Thermoreceptors) برای احساس سرما و گرما.

نورون‌های حسی داخلی، نورون‌هایی هستند که تغییراتی مانند سطح اکسیژن یا کربن‌دی‌اکسید خون، فشار خون، فشار اسمزی، دما و.‌‌.. را دریافت می‌کنند‌. این گیرنده‌ها در کنار کارکرد تنظیمی‌ خود در کنترل فعالیت اندام‌های بدن نقش داشته و آسیب احتمالی را به بدن تشخیص می‌دهند. پس از اینکه اثر محرک توسط گیرنده نورون حسی دریافت شد، به پیام عصبی -پتانسیل عمل-تبدیل می‌شود‌. پیام عصبی در طول نورون حسی به جلو هدایت می‌شود تا جایی که از انتهای نورون حسی به نورون بعدی منتقل شود. نام دیگر نورون‌های حسی، نورون‌های آوران (Afferent neurons) است و این اسم به نقش نورون‌های حسی در آوردن اطلاعات از محیط به دستگاه عصبی اشاره دارد.

نورون‌های حرکتی (Motor neurons)

وظیفه نورون‌های حرکتی، همان‌طور که از اسم‌ آن‌ها پیداست، کنترل حرکت است. نورون‌های حرکتی دستورات مغز -یا نخاع!- را به ماهیچه‌ها یا غدد می‌رسانند. در انعکاس عقب کشیدن دست، گیرنده درد پیامی به مرکز انعکاسی مرتبط در دستگاه عصبی می‌فرستد و دستور عقب کشیدن دست از طریق نورون حرکتی به ماهیچه‌های دست می‌رسد.

در دستگاه عصبی دو نوع نورون حرکتی دیده می‌شود، نورون‌های حرکتی‌ای که از نخاع به اعضای بدن می‌روند (lower motor) و نورون‌های حرکتی‌ای که از مغز به نخاع میروند (higher motor). اما این تنها راه دسته‌بندی نورون‌های حرکتی نیست. از دیگر تقسیمات نورون‌های حرکتی می‌توان به نورون‌های حرکتی بخش‌های خودمختار و پیکری دستگاه عصبی اشاره کرد. نورون‌های بخش پیکری فعالیت‌های ارادی مانند حرکت دادن انگشتان و نورون‌های بخش خودمختار فعالیت‌های غیرارادی مانند تنظیم فعالیت روده‌ها را کنترل می‌کنند. به نورون‌های حرکتی نورون‌های وابران (Efferent neurons) نیز می‌گویند چرا که اطلاعات را از دستگاه عصبی به بیرون (یا به سایر اجزای دستگاه عصبی) می‌برند.

نورون‌های رابط (interneurons)

نورون‌هایی که نقش آن‌ها ایجاد ارتباط بین نورون‌های دستگاه عصبی با یکدیگر است، نورون‌های رابط نامیده می‌شوند. البته نورونچهای رابط به همان صورت که می‌توانند بین نورون‌های حرکتی و حسی ارتباط برقرار کنند، می‌توانند با یکدیگر نیز سیناپس بدهند.

دسته بندی نورون ها بر اساس نوع ناقل عصبی

دسته‌بندی دیگری که برای نورون‌ ها در نظر گرفته می‌شود براساس نوع ناقل عصبی‌ آنها است. این نوع دسته بندی خود دو زیرگروه دارد که یکی براساس نوع اثر بر سلول پس‌سیناپسی‌ است (مهاری یا تحریکی) و دیگری نوع ناقل‌عصبی‌ای که تولید می‌کنند. برای مثال نورون‌های تولیدکننده ناقل‌عصبی‌ای به نام گابا را نورون‌های GABAergic می‌گویند که در گروه نورون‌های مهاری قرار می‌گیرند. البته شایان ذکر است که در این دسته‌بندی، ممکن‌ است همه نورون‌ ها به طور دقیق در دسته مهاری یا تحریکی قرار نگیرند چرا که دوپامین تولید شده در نورون‌های تولیدکننده دوپامین (dopaminergic neurons) بسته به موقعیت، اثر مهاری یا تحریکی دارد. پس نورون‌های dopaminergic را نمی‌توان فقط مهاری یا فقط تحریکی دانست.

دسته‌بندی نورون‌ ها در نخاع به ترتیب بالا و عمدتاً بر اساس عملکرد است که به سادگی انجام می‌شود ولی در مقابل قرار دادن‌ نورون‌های مغزی در گروه‌‌بندی‌های دقیق بسیار چالش‌برانگیز است‌ چرا که در مدارهای مغزی ده‌ها یا حتی صدها نوع از نورون‌ ها وجود دارد که دانشمندان هنوز در تلاش‌‌اند تا راهی برای طبقه‌بندی دقیق آن‌ها بیابند‌.

بین شناخت دستگاه عصبی و دقیق‌تر شدن این دسته‌بندی‌ها رابطه‌ای دو سویه وجود دارد و در کنار اینکه این دسته‌بندی‌ها به دانشمندان کمک می‌کنند تا دستگاه عصبی را بهتر مطالعه کنند و به کارکرد آن پی ‌ببرند، شناخت بیشتر دستگاه عصبی خود می‌تواند به دقیق‌تر کردن تمییز گروه‌های نورونی از یکدیگر شود. لذا، گروه‌های بررسی شده در آینده دچار تغییراتی خواهند شد و می‌توانیم توقع داشته باشیم که با پیشرفت در علوم اعصاب، نورون‌ ها را با جزئیات بیشتری به گروه‌های متفاوت ساختار و عملکردی تقسیم کنیم.

منابع:

1.https://qbi.uq.edu.au/brain/brain-anatomy/types-neurons

2.https://qbi.uq.edu.au/brain/brain-anatomy/types-neurons

3.Bear M. Neuroscience: Exploring the brain, enhanced edition: Exploring the brain, enhanced edition. 4th ed. Jones & Bartlett; 2020