فهرست مطالب
علوم بازساختی
پزشکی بازساختی زیرشاخه‌های متنوع و جذابی دارد. جایی که بدن ما با استفاده از سیستم‌های خود و گاهی اوقات به‌وسیله‌ی مواد بیولوژیکی خارجی، بافت‌ها و اندام‌هایمان را بازسازی می‌کند. این رشته به جای بهبود موقت علایم بیماری، بر درمان کامل و ریشه‌ای بیماری‌های پیچیده و اغلب مزمن تمرکز دارد. در این مقاله از بایوکن به معرفی یکی از قدرتمندترین ابزارهای پزشکی بازساختی، سل تراپی (Cell Therapy)، می‌پردازیم.
سل تراپی
Cell therapy یا سلول درمانی رویکردی درمانی به کمک محصولاتی است که از سلول‌های زنده مشتق شده‌اند. سل تراپی به‌عنوان شاخه‌ای از پزشکی بازساختی ممکن است رویکردی جدید به نظر برسد اما از حدود 30 سال قبل بیماران مبتلا به سرطان خون یا لنفوما با روش سل تراپی و با استفاده از سلول‌های بنیادی مغز استخوان تحت درمان قرار گرفته‌اند.
در واقع این نوع روش درمانی بر مبنای تزریق سلول‌های بنیادی یا سلول‌های زنده‌ی فراوری شده در خارج از بدن، برای ترمیم بافت و عضو آسیب‌دیده و درمان بیماری‌های سخت (صعب‌العلاج) و انواع سرطان‌ها است. این سلول‌ها ممکن است از خود فرد بیمار یا یک فرد سالم دیگر گرفته شده باشند. اغلب، سلول‌های بنیادی برای سلول درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند و این سلول‌ها توانایی تبدیل شدن به انواع مختلفی از سلول‌های تخصصی را دارند.
تاریخچه‌ی سل تراپی
اولین تلاش‌ها برای سلول‌درمانی در قرن نوزدهم انجام شد که اکثرا تلاش‌های ناموفقی بودند. اولین پیوند موفق مغز و استخوان انسان در سال 1969 در آمریکا صورت گرفت. طی دو دهه گذشته حدود 30 میلیون سل تراپی در سراسر دنیا رخ داده و 19 فراورده سلول‌درمانی و ژن‌درمانی از طرف سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA) برای استفاده گسترده تایید شده‌اند.
روش‌های انجام سل تراپی
سلول‌درمانی به روش‌های متعدد و روی اندام‌های مختلف انجام می‌شود. با وجود درمان‌های بسیار متفاوت و گوناگون، این درمان‌ها را می‌توان در دو گروه اصلی جای داد:
- روش اول پیوند سلول‌های بنیادی، پیش‌ساز یا بالغ، به منظور جایگزینی طولانی مدت بافت آسیب دیده است. در این الگو، سلول‌های چندتوان یا تک‌توان، در آزمایشگاه یا پس از رسیدن به محل آسیب به یک نوع سلول خاص تمایز می‌یابند. سپس این سلول‌ها در محل آسیب ادغام می‌شوند و جایگزین بافت آسیب‌دیده می‌شوند و عملکرد بهتر اندام یا بافت را تسهیل می‌کنند. چنین درمان‌هایی برای جایگزینی سلول‌های از دست رفته قلب در سکته قلبی، و همچنین برای تولید ماتریکس غضروف در دژنراسیون دیسک بین‌مهره‌ای استفاده شده است.
- سلول‌هایی که ظرفیت آزادسازی عوامل محلول مانند سیتوکین‌ها و فاکتورهای رشد را دارند. این سلول‌ها پس از ورود به بدن، به صورت غدد درون‌ریز عمل می‌کنند و با القای سلول‌های بنیادی موضعی یا جذب سلول‌ها برای مهاجرت به سمت محل پیوند، خودترمیمی اندام یا ناحیه را تسهیل می‌کنند. سلول‌های تحویل داده شده (از طریق تجویز موضعی یا سیستمیک) برای یک دوره نسبتا کوتاه (چند روز تا چند هفته) زنده می‌مانند و سپس می‌میرند.
این سلول‌ها یا به طور طبیعی فاکتورهای درمانی مربوطه را ترشح می‌کنند یا تحت تغییرات اپی‌ژنتیکی قرار می‌گیرند که باعث می‌شود مقادیر زیادی از یک مولکول خاص را آزاد کنند. نمونه‌هایی از این موارد شامل سلول‌هایی هستند که عوامل محرک رگ‌زایی، ضدالتهابی و ضد آپوپتوزی را ترشح می‌کنند. این روش درمان توسط شرکت‌هایی مانند Pluristem و Pervasis به وقوع پیوسته است.
کاربردهای سل تراپی
سلول‌درمانی مجموعه‌ای از تکنیک‌ها را شامل می‌شود که در آن سلول‌های زنده به منظور ایجاد یک اثر دارویی وارد بدن بیمار می‌شوند. از این روش برای درمان بیماری‌های خودایمنی، التهابی، عصبی، ارتوپدی و آسیب‌های تروماتیک استفاده شده است. همچنین مطالعاتی در این زمینه برای درمان عارضه‌هاي قلبي، مولتیپل اسکلروزیس، لوپوس، COPD، پارکینسون، ALS، بهبود سکته مغزی و موارد دیگر انجام شده است. با توجه به اینکه تومورهای جامد حدود 90 درصد از همه تشخیص‌های سرطان را به خود اختصاص داده‌اند، تحقیقات درمان سرطان به كمك سل‌تراپی و ایمونوسل‌تراپی در سال‌های اخیر بیشتر از هر زمان دیگری مورد توجه قرار گرفته است.
انواع سلول‌ها و انواع بیماری‌های تحت درمان با سل تراپی
- سلول‌های بنیادی جنینی انسان:
تحقیقات در مورد سلول‌های بنیادی جنینی انسان بحث‌برانگیز است و مقررات از کشوری به کشور دیگر متفاوت است و برخی کشورها آن را کاملاً ممنوع کرده‌اند. با این وجود، این سلول‌ها به عنوان پایه‌ای برای تعدادی از کاربردهای درمانی، از جمله درمان‌های احتمالی برای دیابت و بیماری پارکینسون، در در دست بررسی هستند.
- سلول‌های بنیادی خونساز (مغز استخوان):
سلول‌های بنیادی خونساز (HSCs)، مشتق از مغز استخوان یا خون، سلول‌هایی هستند که توانایی خودنوسازی و تمایز به انواع سلول‌های خونی، به‌ویژه سلول‌های درگیر در سیستم ایمنی انسان را دارند. بنابراین، می‌توان از آن‌ها برای درمان اختلالات خونی و ایمنی استفاده کرد. از زمانی که خبر پیوند مغز استخوان انسان برای اولین بار در سال 1957 منتشر شد، پیشرفت‌های قابل توجهی در درمان به کمک HSCها وجود داشته است. درمان با HSC همچنین می‌تواند با بازسازی سلول‌های خونساز آسیب‌دیده و بازیابی سیستم ایمنی پس از شیمی‌درمانی با دوز بالا، به بهبود هر چه سریعتر بدن کمک فراوانی بکند.
- پیوند سلول های تمایز یافته یا بالغ:
تحقیقات در حال بررسی پیوند سلول‌های تمایزیافته‌ای است که دارای توانایی تکثیر کم یا فاقد این توانایی هستند. چنین درمانی شامل سلول‌های تخصصی می‌شود که می‌توانند عملکرد خاصی را در بدن بیمار انجام دهند. به عنوان مثال، پیوند کاردیومیوسیت‌ها برای بازگرداندن عملکرد قلب یا پیوند سلول‌های جزایر لانگرهانس برای ایجاد هموستاز انسولین در بیماران دیابتی. از دیگر مثال‌های این درمان می‌توان به تولید ماتریکس بافت‌های خاص همچون ترمیم دیسک بین مهره‌ای با پیوند سلول‌های غضروفی اشاره کرد.
سل‌تراپی چه عوارضی می‌توند داشته باشد؟
در درمان سرطان به کمک سلول‌های ایمنی عوارض جانبی ممکن است خفیف یا شدید باشند، اما قابل رفع کردن بوده و نشانه‌ی فعال شدن سیستم ایمنی برای مبارزه با سرطان هستند.
شایع ترین عارضه جانبی درمان با CAR T-Cell، سندرم انتشار سیتوکین یا CRS نام دارد. از هر 10 بیمار دریافت‌کننده CAR T-Cell 9 نفر تحت تاثیر قرار می‌گیرند. به طور کلی این علایم زودگذر هستند و پس از گذشت یک هفته از بین می‌روند. بسیاری از بیماران آن را به آنفولانزا با تب، کاهش انرژی و بدن‌درد تشبیه می‌کنند.
تولید سلول‌های مورد نیاز برای درمان
بسیاری از سلول‌درمانی‌هایی که به مرحله آزمایش بالینی رسیده‌اند، برای هر بیمار به طور سفارشی ساخته می‌شوند. از آنجایی که سلول‌ها از خود بیماران می‌آیند، به آن «اتولوگ» می‌گویند.
به همین دلیل، تولید سلول‌های قابل استفاده برای همه در مقادیر زیاد انجام نمی‌شود؛ فقط یک دسته سلولی برای هر بیمار. این فرآیند باید بسیار کنترل شده و دقیق باشد تا میزان موفقیت آن برای بیماران بالا رود. با این حال، در حال حاضر فرایند جداسازی و دستکاری سلول‌های بنیادی بسیار گران است.
نوع دوم سلول درمانی که از سلول‌های فرد دیگر استفاده می‌کند، «آلوژنیک» نام دارد. مزیت محصول در آن است که می‌تواند افراد زیادی را تحت پوشش قرار دهد. اما خطر مورد حمله قرار گرفتن به‌عنوان عامل خارجی را دارد و در صورت نیافتن راهی برای محافظت از آن‌ها در برابر حمله سیستم ایمنی، پروسه پیوند با شکست روبه‌رو می‌شود.
سل‌تراپی با ایمونوسل‌تراپی چه تفاوتی دارد؟
با این که سل‌تراپی و ایمونوسل‌تراپی شباهت‌های بسیاری از نظر شیوه درمان و عوامل دخیل دارند، باید تفاوت‌هایی نیز میان آن‌ها قائل بود. سل‌تراپی تعریفی عمومی برای تمام درمان‌هایی است که در آن به جای ترکیبات شیمیایی بیولوژیکی یا سنتز شده، از سلول‌ها به عنوان واحد عملیاتی استفاده می‌شود. ایمونوسل‌تراپی از معروف‌ترین و پرکاربردترین زیرشاخه‌های سل‌تراپی است که در آن سلول‌هاي سيستم ايمني با دستكاري ژنتیکی یا بدون آن، به درمان بیماری‌های پاتوژنیک یا سرطانی می‌پردازند.
چشم‌انداز سل تراپی؛ درمانی ایده‌آل
امروزه بسیاری از بیماران تمایل زیادی به استفاده از روش سل تراپی دارند زیرا این درمان را می‌توان در مطب پزشک انجام داد و بیمار نیازی به مراجعه به بیمارستان یا هیچ مرکز خاصی ندارد. از طرفی این روش درمانی با وجود تکنیک‌های جالبی که در آن به کار میرود، دردناک نیست و جالب‌تر این که طول دوره‌ی درمان در این روش بسته به شدت درد، نوع درمان، و میزان پیروی بیماران از دستور پزشک برای دوره‌ی پسا‌درمانی و مدیریت درد (مثلاً با مصرف داروهای تجویز شده) بسیار کوتاه است بطوری که اکثر بیماران می‌توانند ظرف چند روز پس از درمان با سل تراپی به سر کار خود بازگردند. پزشکان و محققان پزشکی بازساختی به انجام آزمایشات بالینی به روش سل تراپی برای انواع بیماری‌ها ادامه می‌دهند. آینده درمانی و تحقیقاتی روش سل تراپی بسیار روشن و امیدبخش است.
نویسنده: محمد یعقوبی
ویراستار: سینا جعفری
منابع
- https://www.nature.com/subjects/regenerative-medicine
- https://hsci.harvard.edu/translation/what-are-drugs-5-cell-therapies
- https://stanfordhealthcare.org/medical-treatments/c/car-t-cell-therapy/side-effects.html
یک نظر