فهرست مطالب
“نئاندرتالها” که بودند؟
نئاندرتالها نزدیک‌ترین انسان‌ریخت منقرض شده نسبت به ما (Homo sapiens) هستند. برخی از ویژگی‌های ظاهری آنها شامل حجم زیاد جمجمه نسبت به صورت، فک زاویه‌دار و بینی بزرگ می‌باشد. هرچند که بدن آنها کوتاه‌تر و درشت‌تر از ما بود، اما مغز آنها اندازه‌ای نزدیک به مغز ما داشت. نئاندرتالها برای خود پناهگاه‌هایی داشتند، مانند ما لباس می‌پوشیدند، آتش درست می‌کردند و اجساد مردگان خود را می‌سوزاندند، درحالی که هیچ گونه دیگری از انسان‌ریخت‌ها اینقدر رفتارهای پیچیده و ماهرانه شبیه به ما نداشته‌اند.
رمزگشایی ژنوم نئاندرتالها
در سال ۱۹۹۷ سوانته پابو در دانشگاه لودویگ مکسی‌میلیان مونیخ، DNA استخوان نئاندرتالی را، که قدمت آن به ۳۸ هزار سال پیش برمی‌گشت، تجزیه و تحلیل کرد. این اولین باری بود که ژنوم یک انسان‌ریخت منقرض‌شده مورد بررسی قرار می‌گرفت. این مطالعه در سال ۲۰۰۶ با عنوان «پروژه ژنوم نئاندرتال» در موسسه مکس پلانکبه طور جدی آغاز شد و در سال ۲۰۰۸ اولین ژنوم میتوکندریایی نئاندرتالها رمزگشایی شد، که نشان داد ژنوم میتوکندری آنها با انسان امروزی (Homo sapiens) متفاوت است و ژنوم این دو انسان‌ریخت یعنی Homo sapiensو نئاندرتال با هم ترکیب نشده‌است.
سرنخ‌های ژنتیکی
در این مطالعه، ۱۳ نوع پروتئین یافت شد که از زمان اشتقاق گونه‌های Homo sapiens و Homo neanderthalensis از یک‌دیگر تغییرات زیادی کرده‌بودند؛ با این حال این تغییرات تاثیر خیلی زیادی در زنجیره انتقال الکترون در میتوکندری نداشته‌است. دانشمندان امیدوارند با استفاده از این سرنخ‌های ژنتیکی و توالی‌یابی ژنوم هسته‌ای نئاندرتالها، بفهمند که چرا انسان امروزی نسبت به نئاندرتالها موفق‌تر بوده و منقرض نشده است. احتمال این وجود دارد که این توالی‌یابی، اطلاعاتی را در مورد پروتئین‌ها به ما بدهد اما درباره‌ی زبان و رفتارهای اجتماعی آنها، که مربوط به ۳۰ تا ۴۰ هزار سال پیش است، چندان موثر نخواهد بود.
اگر انسان نئاندرتال را گونه مجزا نمی‌دانیم زمانی که دو گونه با هم تبادل ژنتیکی انجام داده‌اند و فرزند زایا به دنیا آورده‌اند از لحاظ زیست شناسی دیگر نباید به آنها دو گونه بگوییم بلکه یک گونه هستند. پس آن‌چه که ما می‌دانیم این است که انسان هوشمند و نئاندرتال تبادل ژنتیکی انجام داده‌اند در وجود ما نیز بین دو تا چهار درصد انسان نئاندرتال هست.
«طبق نتیجه‌گیری‌های ما، نابودی انسان نئاندرتال فقط به خاطر کم‌جمعیتی بوده است؛ حتی اگر از لحاظ مشخصات جامعه‌شناختی، اجتماعی و فرهنگی شبیه انسان نوین بوده باشند. انسان نئاندرتال حتی در نبود رقابت بر سر منابع مشابه نیز با خطر انقراض چشم‌گیری مواجه بود.»
مقایسه ژنوم نئاندرتال با انسان امروزی
با بررسی‌های صورت گرفته، دانشمندان دریافتند که ژنوم انسان امروزی حدود 1 تا 4 درصد با ژنوم نئاندرتالها شباهت دارد و تفاوت آنها بیشتر در تولید پروتئین‌هایی است که فعالیت‌های مهم و عملکردی بدن را بر عهده دارند؛ مانند تکوین جنینی، ساختار جمجه، متابولیسم انرژی، شکل پوست و نحوه ترمیم زخم‌ها. انسان‌شناسان با بررسی ژنوم و داده‌های فسیلی مربوط به نئاندرتالها و سایر انسان‌ریخت‌ها و همچنین با استفاده از درخت‌های تکاملی؛ متوجه شدند که دگرگشت انسان‌ریخت‌ها هرگز به صورت خطی نبوده، بلکه شاخه‌ای است.
توالی‌های مفید
مطالعات اخیر نشان داده‌است که توالی انسان امروزی نسبت به نئاندرتالها دچار جهش‌های زیادی شده، از جمله جهش‌های مربوط به جایگزینی نوکلئوتید‌هاکه نقش مهمی در تنظیم عملکرد‌های بدن دارند. این مطالعات بیشتر روی پروموتر‌هاو توالی‌های غیرکدکننده حفاظت‌شده (CNS) تمرکز دارد. برای مثال پروموتر ژن‌هایی که در تغذیه سلول‌های عصبی در حال تکوین نقش دارند در طی دگرگشت، بیشتر انتخاب شده‌اند. نوعی دیگر از این CNSهای شناسایی‌شده ژن‌های HACNS1یا HACNS2 است. این ژن‌ها فاکتورهای تشدید‌کننده رونویسی در دوران جنینی می‌باشند که باعث تکوین اندام‌های جلویی می‌شود؛ این ژن‌ها در شامپانزه‌هاو نئاندرتالها خاموش است و عملکردی ندارد ولی در انسان امروزی با وجود ۱۶ جهش جایگزینی مختلف دارای عملکرد شده‌است.
در این مطالعات از روش‌های متنوع و زیادی برای بررسی ژنوم نئاندرتال‌هاو مقایسه آن با انسان امروزی استفاده شد، ولی هرگز نباید از تاثیرات اپی‌ژنتیکی در ایجاد تغییرات مربوط به ژنوم غافل شد.
(گرد‌آورنده: امیرحسین آخوندی)
(ویراستار: پاشا بهروز)
