خورشید گرفتگی (کسوف)

خورشید گرفتگی(کسوف)

اصطلاح خورشید گرفتگی در بین هواداران نجوم، اصطلاحی شناخته شده است؛ بنابراین اگر شما نیز جز این دسته از افراد جستوجوگر هستید، حتما سؤالاتی در مورد این پدیده در ذهنتان شکل گرفته است؛ چراکه خورشید گرفتگی، یکی از پدید‌ه‌هایی ست که هر ساله، تماشاگران آسمان را به وجد می‌آورد. با ما همراه باشید تا بیشتر با این رویداد جالب، آشنا شوید!

خورشید گرفتگی چیست؟

خورشید گرفتگی یا کسوف زمانی اتفاق می‌افتد که ماه نو، بین زمین و خورشید قرار میگیرد و بر روی زمین سایه می‌اندازد.

به گفته ناسا، خورشید گرفتگی تنها در مرحله ماه نو (new moon) رخ می‌دهد؛ معمولاً دو بار در سال، زمانی که ماه خود را به گونه‌های تنظیم می‌کند که جلوی خورشید را بگیرد  و روی زمین، سایه بیندازد. بنابراین میتوان گفت که خورشید گرفتگی زمانی رخ می‌دهد که ماه نو، بین خورشید و زمین حرکت کرده و پرتوهای خورشید را مسدود کند و در نتیجه بر قسمت‌هایی از زمین سایه ‌اندازد.

ماه نو: ماه نو در اصل برعکس ماه کامل است: در طول ماه کامل، ما آن سمتی از ماه را می‌بینیم که توسط خورشید روشن شده و ظاهر درخشان خود را به ماه می‌بخشد، در حالی که در طول ماه جدید، ما آن سمتی از ماه را می‌بینیم که توسط خورشید روشن نمی‌شود، که باعث می‌شود ماه با آسمان تاریک شب ترکیب شود!

زمانی که ماه «نو» است، بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد.

انواع خورشید گرفتگی

برای اینکه بدانیم در حین خورشید گرفتگی، دقیقا چه اتفاقی می‌افتد، باید نوع خورشید گرفتگی را بدانیم. خورشید گرفتگی شامل 4 نوع است؛ بسته به اینکه خورشید، ماه و زمین در زمان وقوع این رویداد، به چه صورت در یک راستا قرار دارند. اینکه چه مقدار از قرص خورشید پوشیده شده باشد و همچنین بزرگی و اندازه خورشید گرفتگی، بستگی به این دارد که کدام قسمت از سایه ماه روی زمین بیفتد.

• خورشید گرفتگی کامل(Total solar eclipse) در این نوع از خورشید گرفتگی، خورشید به طور کامل توسط ماه پوشیده شده است و ماه، به طور کامل خورشید را می‌پوشاند .

شاید با خود فکر کنید با توجه به اندازه خورشید و ماه نسبت به یکدیگر، خورشید گرفتگی کامل، پدیدهای امکانپذیر نیست، اما به گفته موزه تاریخ طبیعی آمریکا، این نوع خورشید گرفتگی، رویدادی کاملا شدنی است؛ زیرا گرچه قطر خورشید حدود 400 برابر ماه است، اما تقریباً 400 برابر نیز از ماه فاصله دارد!

در طول یک خورشیدگرفتگی کامل، آسمان تاریک می‌شود و تماشاگران، با تجهیزات ایمنی مناسب،  قادر به دیدن حلقه نور دور خورشید خواهند بود و دیدن این حلقه نور، یک هدف هیجان‌ انگیز برای تماشای آسمان برای علاقه‌مندان است!

آخرین خورشیدگرفتگی کامل در تاریخ 20 مرداد 1378 بود و از طلوع خورشید حدود ساعت 7:30 و زمان اوج آن ساعت 11:04:09 و حدود ساعت 13:40 به پایان رسید.

• خورشید گرفتگی جزئی(Partial solar eclipse)  این کسوف به این صورت است که ماه، به طور کامل خورشید را مسدود نمی‌کند؛ بلکه تنها بخشی از خورشید پوشیده می‌شود. خورشیدگرفتگی جزئی زمانی رخ می‌دهد که ماه، فقط تا حدی قرص خورشید را پنهان می‌کند و تنها نیمی از سایه خود را روی زمین می‌اندازد.

در واقع خورشیدگرفتگی جزئی زمانی اتفاق می‌افتد که ماه از بین خورشید و زمین می‌گذرد، در حالی که این سه گانه کاملاً در یک راستا نیستند؛ در نتیجه خورشید تا حدی پوشیده می‌شود. از آنجایی که سه گانه خورشید، زمین و ماه کاملاً در یک راستا قرار ندارند، تنها بخشی از خورشید توسط ماه پوشیده می‌شود.

• خورشیدگرفتگی حلقوی(Annular solar eclipse ) در این  نوع از خورشیدگرفتگی، ماه در مرکز خورشید قرار می‌گیرد اما تمام سطح آن را نمی‌پوشاند (مانند یک خورشیدگرفتگی کامل؛ به گونه‌ای که گویی حلقه‌ای از آتش در اطراف ماه می‌درخشد!

خورشید گرفتگی حلقوی زمانی رخ می‌دهد که قرص ماه، به اندازه کافی بزرگ نباشد که تمام قرص خورشید را بپوشاند.

در این کسوف، ماه از بین خورشید و زمین در نزدیکی دورترین نقطه خود از زمین، عبور می‌کند. در این فاصله، ماه کوچک‌تر از خورشید به نظر می‌رسد و تمام چهره خورشید را نمی‌پوشاند؛ در عوض، حلقه‌ای از نور در اطراف ماه ایجاد می‌شود. این کسوف‌ها به عنوان کسوف‌های “حلقه آتش(ring of fire)” نیز شناخته می‌شوند.

• خورشیدگرفتگی ترکیبی(هیبرید): نادرترین نوع خورشیدگرفتگی، ترکیبی از خورشیدگرفتگی کامل و حلقوی است. این خورشیدگرفتگی را گرفتگی حلقوی کل (A-T) نیز می‌نامند. خورشید گرفتگی ترکیبی وقتی رخ می‌دهد که سایه ماه در سراسر زمین حرکت کند.

در واقع خورشیدگرفتگی هیبریدی زمانی رخ می‌دهد که فاصله ماه از زمین نزدیک به مرزهای آن باشد تا سایه درونی – چتر – به زمین برسد. در طی یک خورشیدگرفتگی ترکیبی، ناظران می‌توانند بسته به جایی که در آن قرار دارند، خورشیدگرفتگی حلقوی یا کامل را تماشا کنند.

چند بار در سال فرصت دیدن کسوف را داریم؟

خورشید گرفتگی رویداد نادری نیست؛ می‌توان گفت که هر سال، تقریبا دو بار رخ می‌دهد. با این حال، بیشتر خورشیدگرفتگی‌ها جزئی هستند. خورشیدگرفتگی کامل – که در آن تمام خورشید توسط ماه مسدود می‌شود – تنها یک بار در سال می‌تواند رخ دهد. در برخی سال‌ها نیز خورشیدگرفتگی کامل اصلاً اتفاق نمی‌افتد؛ بنابراین می‌توان گفت که به طور متوسط ​​هر 18 ماه یکبار می‌توانیم شاهد خورشیدگرفتگی کامل باشیم.

• طبق گفته وبسایت SpaceEdge Academy، 28 درصد خورشید گرفتگی‌ها کامل، 35 درصد جزئی، 32 درصد حلقوی و تنها 5 درصد هیبریدی هستند.

جالب است بدانید که هر بار که فاز ماه نو رخ میدهد، کسوف اتفاق نمی‌افتد؛ زیرا مدار ماه، حدود 5 درجه نسبت به مدار زمین به دور خورشید، مایل است؛ به همین دلیل، سایه ماه معمولاً از بالا یا زیر زمین عبور می‌کند.

تفاوت بین خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی چیست؟

در طی یک خورشیدگرفتگی، ماه نو بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد و نور خورشید تا حدی یا به طور کامل مسدود می‌شود؛ اما در طول ماه‌گرفتگی، زمین بین خورشید و ماه کامل قرار دارد، بنابراین ماه در سایه زمین قرار می گیرد. تنها نوری که به سطح ماه می‌رسد ابتدا از طریق جو زمین فیلتر می‌شود – گویی هزاران غروب خورشید به طور همزمان به سطح آن تابیده می‌شود!

چگونه خورشید گرفتگی را رصد کنیم؟

برای رصد ایمن کسوف، به عینک محافظ مخصوص یا عینک خورشید گرفتگی نیاز دارید. به یاد داشته باشید که هرگز با دوربین دوچشمی، تلسکوپ یا چشم غیرمسلح و بدون یک محافظ خاص، به خورشید نگاه نکنید. عکاسان نجومی و ستاره شناسان نیز از فیلترهای ویژهای برای رصد ایمن خورشید در هنگام خورشید گرفتگی یا سایر پدیده‌های خورشیدی استفاده می‌کنند(عینک‌های آفتابی معمولی، حتی آنهایی که دارای محافظ UV  هستند، به اندازه کافی از چشمان ما محافظت نمی‌کنند.)

اگر قصد عکاسی از خورشیدگرفتگی را دارید، فیلترهای خورشیدی خاصی وجود دارد که می‌توانید آنها را به دوربین خود اضافه کنید تا مطمئن شوید که نور خورشید، آسیبی به بینایی شما وارد نمی‌کند.

همچنین برای مشاهده کسوف به طور غیرمستقیم، می‌توانید از یک “دوربین سوراخ سوزنی(pinhole camera)” استفاده کنید.

خورشید گرفتگی‌های 2023 (1402)

• 20 آوریل 2023 (31 فروردینماه 1402)؛ خورشید گرفتگی هیبریدی: یک خورشیدگرفتگی هیبریدی نادر در 19/20 آوریل 2023 در ساعت 21:36 شب رخ داد و برای ناظران در سراسر جنوب شرق آسیا و استرالیا قابل مشاهده بود(یک خورشیدگرفتگی ترکیبی بسته به جایی که ناظر در آن قرار دارد، شبیه خورشیدگرفتگی حلقوی یا خورشید گرفتگی کامل خواهد بود.)
• 14 اکتبر 2023 (22 مهرماه 1402)؛ خورشید گرفتگی حلقوی: یک خورشیدگرفتگی حلقوی یا “حلقه آتش” در این تاریخ خواهد بود و در سراسر آمریکای شمالی، آمریکای مرکزی و بیشتر آمریکای جنوبی قابل مشاهده خواهد بود.

نویسنده: کیانا کلانتری

منابع:

1. https://www.space.com/15584-solar-eclipses.html
2. https://www.space.com/33784-solar-eclipse-guide.html
3. https://www.timeanddate.com/eclipse/solar-eclipse.html

برای مطالعه بیشتر: سیارات فرا خورشیدی